Krótkie wprowadzenie do prehistorii i wczesnego okresu historycznego w Irlandii
środkowa epoka kamienia (mezolit) (ok. 8000 – 4000 p.n.e.)
młodsza epoka kamienia (neolit) (ok. 4000 – 2400 p.n.e.)
epoka brązu (ok. 2400 – 600/500 p.n.e.)
epoka żelaza (ok. 600/500 p.n.e. – 400 n.e.)
– wczesna epoka żelaza (ok. 600/500 p.n.e. – 300 p.n.e.)
– późna (celtycka) epoka żelaza (ok. 300 p.n.e. – 400 n.e.)
wczesne średniowiecze (ok. 400 n.e. – 1170 r. n.e.)
– okres wczesnochrześcijański (ok. 400 n.e. – 800 n.e)
– okres wikiński (ok. 800 – 1170 n.e.)
Środkowa epoka kamienia (ok. 8000 – 4000 p.n.e.)
Najstarsze zabytki archeologiczne odkryte w Irlandii wskazują, że pierwsi ludzie – myśliwi i rybacy posługujący się narzędziami kamiennymi – zaczęli osiedlać się w Irlandii po zakończeniu epoki lodowcowej, czyli ponad 9 tysięcy lat temu. Okres ten, trwający prawie 4 tysiące lat, nazywa się mezolitem, czyli środkową epoką kamienia.
Młodsza epoka kamienia (ok. 4000 – 2400 p.n.e.)
Około 6 tysięcy lat temu, przybyli do Irlandii pierwsi rolnicy, przypuszczalnie częściowo z kontynentalnej części Europy, którzy wprowadzili uprawę zbóż oraz hodowlę zwierząt. Czas istnienia pierwszych rolniczych wspólnot (ok. 4000 – 2400 p.n.e.) nazwano młodszą epoką kamienia, czyli neolitem. Neolityczni rolnicy irlandzcy stworzyli dobrze zorganizowane i prosperujące społeczności, które pozostawiły po sobie imponujące cmentarzyska kurhanowych grobowców megalitycznych, to jest grobów budowanych z wielkich bloków kamienia.
Najbardziej znanym i tłumnie odwiedzanym przez turystów z całego świata jest grobowiec w miejscowości Newgrange nad rzeką Boyne, w hrabstwie Meath, w odległości ok. 50 kilometrów na północ od Dublina. Ten, w przybliżeniu kolisty, ziemno-kamienny kurhan, o przeciętnej średnicy ok. 80 metrów i wysokości ok. 11 metrów, powstał pomiędzy 3300 a 2900 p.n.e. Kurhan przykrywa 20-metrowy korytarz z wejściem, nad którym skonstruowano świetlik, prowadzący do komory grobowej w formie krzyża o długości 4 metrów. Każdego roku, 21 grudnia, promienie wschodzącego słońca przechodzą przez świetlik i oświetlają komorę grobową. Tak zwaną obstawę wyznaczającą obwód kurhanu, korytarz i komorę grobową zbudowano z kilkuset bloków i płyt kamiennych, z których niektóre ważą ponad 5 ton. Część bloków ozdobiono rytymi symbolami megalitycznymi, będącymi jednymi z najpiękniejszych przykładów sztuki megalitycznej na świecie.
Epoka brązu (ok. 2400 – 600/500 p.n.e.)
W okresie późnego neolitu ludzie coraz częściej zaczęli stosować do wyrobu narzędzi i ozdób miedź. Przez wprowadzenie stopu miedzi z cyną powstał brąz. Z biegiem czasu zaczęto masowo używać brązowych ozdób, narzędzi i broni. Epoka brązu w Irlandii była okresem intensywnych kontaktów z Brytanią i kontynentalną Europą oraz dalszego rozwoju społeczeństwa irlandzkiego. Świadczą o tym między innymi wspaniałe złote ozdoby i inne przedmioty, zwłaszcza z późnej epoki brązu, tzw. fazy Dowris (ok. 900 – 500 p.n.e.), eksponowane w Irlandzkim Muzeum Narodowym w Dublinie. Wiele z nich znaleziono w irlandzkich torfowiskach, które umożliwiły także zachowanie dużej ilości zabytków z materiałów organicznych. Niektóre założenia grobowe i rytualne czy kamienne grodziska z epoki brązu należą do unikalnych w skali światowej budowli. Jedną z nich jest słynna forteca Dún Aonghasa, zbudowana prawdopodobnie w epoce brązu, na klifie Inishmore, jednej z wysp Aran, leżących na Atlantyku w pobliżu zachodniego wybrzeża Irlandii.
Epoka żelaza (ok. 600/500 p.n.e. – 400 n.e.)
W pierwszych stuleciach 1 tysiąclecia p.n.e. w kontynentalnej części Europy upowszechniono obróbkę żelaza, które niemal całkowicie zastąpiło brąz do wyrobu narzędzi i broni. Żelazne wyroby dotarły także do Irlandii i nauczono się je wykonywać na miejscu, korzystając z lokalnych rud żelaza. Archeolodzy nie potrafią jednak powiedzieć, kiedy dokładnie się to stało. Druga połowa 1 tysiąclecia p.n.e. i pierwsze wieki naszej ery, zwłaszcza lata pomiędzy 600 a 300 p.n.e. (wczesna epoka żelaza), to najbardziej tajemniczy okres irlandzkiej prehistorii. Najbardziej spektakularnym znaleziskiem archeologicznym pochodzącym z tego okresu jest jedyny znany na świecie drewniany krąg rytualny w układzie amfiteatralnym w Lismullin (ok. 520 – 370 p.n.e.), odkryty przez polskiego archeologa Krzysztofa Kmiecika w 2007.
Niektórzy z archeologów łączą znajomość obróbki żelaza z przybyciem wojowniczych Celtów (być może ok. 400 p.n.e.), którzy podporządkowali sobie miejscową ludność. Inni uważają, że Celtowie mieszkali w Irlandii od dawna (na co wskazują ciekawe wyniki badań DNA łączące Irlandczyków z Baskami z północnej Hiszpanii), a umiejętność wytopu i obróbki żelaza przejęli drogą kontaktów handlowych i wymiany intelektualnej z ludami Brytanii i kontynentalnej Europy. Mało jest dowodów pozwalających precyzyjnie datować pierwsze żelazne narzędzia i broń znalezione w Irlandii, jednak uważa się, że większość pochodzi z okresu od ok. 300 p.n.e do ok. 100 n.e. Archeolodzy przeważnie zgadzają się, że od ok. 300 p.n.e. Celtowie czy też lud uległy wpływom Celtów zamieszkiwał całą Irlandię, choć zaskakująco mało jest archeologicznych stanowisk osadniczych czy grobów, które mogą to poświadczyć. Okres od ok. 300 p.n.e., obejmujący także pierwsze stulecia naszej ery (aż do ok. 400 n.e.) często nazywa się w Irlandii celtycką epoką żelaza.
Wydaje się, w późnej epoce brązu i w epoce żelaza doszło do wielu przemian społecznych, o czym mogą świadczyć liczne ufortyfikowane osady czy grody budowane w obronnych miejscach, miejsca rytualne czy wielokilometrowe fortyfikacje graniczne, takie jak Wał Czarnej Świni (ang. the Black Pig’s Dyke). Najważniejszymi z nich są tzw. siedziby królewskie, znane z wczesnośredniowiecznych źródeł pisanych jako przedchrześcijańskie centra władzy i zgromadzeń, mieszczące także królewskie cmentarze. Należą do nich: Navan (Navan Fort) zwane w celtyckim języku irlandzkim Emain Macha, Knockaulin (Dún Ailinne), Rathcroghan (Cruachain) oraz Tara (Temair) w hrabstwie Meath, położona na dominującym nad okolicą wzgórzu, ok. 40 kilometrów na północny zachód od Dublina, która uważana jest za duchową stolicę Irlandii. Cała wyspa była przypuszczalnie już w tym czasie – podobnie jak we wczesnym średniowieczu – podzielona na bardzo wiele małych, rywalizujących ze sobą królestw.
Istnieje kilka greckich i rzymskich źródeł pisanych z tego okresu odnoszących się do Irlandii i zamieszkujących ją ludzi. W większości bazowały na szczegółowych informacjach dostarczanych przez kupców czy rzymskich szpiegów wojskowych. Rzymianie jednak, nawet jeśli rozważali podbicie Zielonej Wyspy, nigdy tego nie uczynili.
Wczesne średniowiecze (ok. 400 – 1170 n.e.)
Irlandczycy – określani w języku łacińskim jako Scotti (stąd Szkocja) – dołączyli do ludów, które zaczęły atakować i rabować rzymską Brytanię pod koniec IV i na początku V w. n.e. Skolonizowali także zachodnie tereny północnej Szkocji, tworząc królestwo Dalriady. Początek chrystianizacji Irlandii również przypada na V w. n.e.
Czasami używa się terminu okres wczesnochrześcijański na określenie pierwszych stuleci wczesnego średniowiecza – od ok. 400 do 800 n.e.
Tradycyjnie chrzest Zielonej Wyspy przypisuje się św. Patrykowi, patronowi Irlandii, chociaż źródła średniowieczne wymieniają kilku misjonarzy działających w tym czasie. W V i VI w. n.e. powstały pierwsze irlandzkie klasztory, np. opactwa w malowniczym Glendalough w Górach Wicklow, położonym na południe od Dublina czy Clonmacnoise nad rzeką Shannon w hrabstwie Offaly. Interesujące są niektóre zabytki związane z klasztorami, takie jak tzw. wielkie krzyże ze scenami ewangelicznymi, okrągłe wieże kamienne oraz niezwykłe dzieła literatury i sztuki wczesnośredniowiecznej, jak na przykład “Księga z Kells” (ang. “Book of Kells”). Mnisi irlandzcy działali niezwykle prężnie, zakładając klasztory, ucząc łaciny i nawracając na chrześcijaństwo w królestwie Dalriada w zachodniej Szkocji, w królestwie Piktów zajmującym większość obszaru dzisiejszej Szkocji, w królestwach Anglosasów w Anglii oraz w Państwie Franków.
Oprócz klasztorów, znanych jest wiele wczesnośredniowiecznych irlandzkich stanowisk osadniczych i cmentarzysk. Najczęściej były to ufortyfikowane osady otoczone kolistymi wałami i rowami oraz – gdzieniegdzie – przyległymi cmentarzami, na których chowano zmarłych najczęściej zgodnie z eschatologią chrześcijańską, czyli w grobach zorientowanych według osi wschód – zachód, w których układano wyprostowane ciała na plecach, z głowami skierowanymi na zachód. Liczba tych ufortyfikowanych osad odzwierciedla w dużym stopniu istnienie bardzo wielu królestw. Na przełomie VIII i IX w. n.e., w okresie pierwszych najazdów skandynawskich Wikingów, królowie irlandzcy z pięciu irlandzkich prowincji zwanych: Ulster, Meath, Leinster, Muster i Connacht, toczyli ze sobą niemal nieprzerwane wojny.
Wikingowie potrafili wykorzystać rozdrobnienie polityczne i wewnętrzne konflikty atakowanego kraju. W 795 n.e. splądrowali sławny irlandzki klasztor na wyspie Iona, położonej przy zachodnim wybrzeżu Szkocji. Początkowe napady małych grup Wikingów na klasztory i osady usytuowane głównie na wybrzeżu Irlandii, przekształciły się z czasem w najazdy dużych armii, które nie napotykały silnego oporu, pustosząc również tereny położone w głębi lądu. Pod koniec lat 30-tych IX w. n.e. Wikingowie rozpoczęli budowę stałych osad w strategicznych miejscach. W 841 n.e. założyli Dublin, który stał się pierwszym miastem w Irlandii i stolicą ich irlandzkiego królestwa. Wikingowie z Dublina utrzymywali intensywne kontakty militarne, handlowe i polityczne z wikińskim królestwem Yorku w Anglii oraz wieloma innymi krajami północnej i zachodniej Europy. Zaczęli także mieszać się w konflikty pomiędzy władcami irlandzkimi, co ostatecznie doprowadziło do Bitwy pod Clontarf w 1014 n.e., która położyła formalny kres wikińskiej ekspansji w Irlandii. W tym czasie jednak dublińscy Wikingowie przypuszczalnie w większości byli już chrześcijanami, pochodzącymi z mieszanych małżeństw i posługującymi się językiem irlandzkim. Niemniej wpływy Wikingów w Dublinie trwały do podboju Irlandii przez Henryka II, normańskiego króla Anglii, w 1171 n.e.
Okres wpływów Wikingów w Irlandii, przypadający na późną fazę wczesnego średniowiecza (ok. 800 – 1170 n.e.) nazywa się czasami okresem wikińskim.
Copyright by toderen, 2008
Archeologia w Irlandii 