Dublin w epoce Wikingów II. Miasto

Dublin w epoce Wikingów

II. Miasto

Wydaje się, że pod koniec okresu irlandzko-wikińskiego Dublin składał się z trzech części: centrum położonego na wschodzie, na południowym brzegu Liffey, oraz przyległej do niego zachodniej dzielnicy, połączonych mostem z przedmieściem na północnym brzegu rzeki. Wikingowie zaczęli osiedlać się początkowo w części wschodniej, która stała się centrum miasta. Źródła archeologiczne dowodzą, że rozbudowa miasta w kierunku zachodnim, w pobliżu współczesnej Winetavern Street i High Street, miała miejsce na przełomie 10 i 11 w. Niedawno odkryto zabytki datowane na okres przed inwazją Anglo-Normanów (okres pre-normański) związane z dwunastowiecznym rybołówstwem w północnej części zachodniej dzielnicy miasta, blisko Church Street i kościoła św. Michana.

Pierwsze badania archeologiczne wikińskiego miasta przeprowadzono w latach 1960-1961 na wyżej położonym terenie pod Zamkiem Dublińskim. Mógł być to obszar wczesnej osady Wikingów. Dzięki tym badaniom i późniejszym wykopaliskom ratowniczym zrekonstruowano rozwój urbanistyczny wikińskiego Dublina. Pierwszym obszarem o gęstej zabudowie, zamieszkiwanym od 1 połowy 10 w., był teren rozciągający się wzdłuż południowego brzegu Liffey, w pobliżu współczesnych ulic Temple Bar West i Fishamble Street, gdzie odkryto warstwy osadnicze o miąższości dochodzącej do 5 m. Z tego samego czasu pochodzą ślady rozproszonego osadnictwa z terenu położonego na zachód od tej zwartej osady, w okolicy obecnej Winetavern Street, oraz na południe, z obszaru dzisiejszego Christchurch Place. W połowie 10 w. osada rozrosła się jeszcze bardziej na południe, aż do okolic współczesnej Werburgh Street. W 11 w. miasto rozwinęło się gwałtownie w kierunku zachodnim. Można także zaobserwować intensyfikację działań budowlanych na wcześniej zasiedlonych terenach.

Główna ulica wikińskiego Dublina biegła grzbietem wzgórza z zachodu na wschód pod obecnymi Castle Street, Christchurch Place i High Street. Inne mniejsze ulice, które się z nią łączyły, takie jak Fishamble Street, były skierowane ku rzece. Ulice z epoki wikińskiej powstały bez wyraźnego planu (w rodzaju regularnej siatki przecinających się pod kątem prostym ulic) i dostosowano ich przebieg do naturalnego ukształtowania terenu.

Ilustr. 5. Schematyczny plan centrum Dublina z naniesionym planem średniowiecznego muru miejskiego, przedstawiający stanowiska archeologiczne przebadane wykopaliskowo w latach 1960 – 1986.

Umocnienia obronne

W stosunkowo krótkim czasie po zdobyciu Dublina w 917 Wikingowie wybudowali umocnienia obronne wokół miasta, ponieważ od roku 944 w źródłach pisanych określano Dublin jako dún czyli „gród” albo „zamek”. Mieszkańcy Dublina nie czuli się bezpiecznie. 10 wiek został opisany w rocznikach jako stulecie najazdów, bitew, oblężeń i okupacji. Dzięki badaniom wykopaliskowym w Wood Quay, w części miasta położonej nad Liffey, odsłonięto kilka następujących po sobie, ważnych dla badań stratygrafii wikińskiego Dublina, faz budowlanych z tego okresu.

W połowie 10 w. w pobliżu Fishamble Street zaczęto budować więcej domów i osadnictwo stało się bardziej planowe. Początkowo istniały tam dwie terasy zalewowe. Około 950 wybudowano wał ochronny na krawędzi wyższej terasy zalewowej, aby zapobiec zatapianiu przyległych działek. Później wybudowano obronny wał z zewnętrznym rowem, z deskami ułożonymi od strony rzeki i ścieżką z otoczaków od strony miasta prowadzącą do Fishamble Street. Około 1000 to obwałowanie zastąpiono jeszcze większym wałem z kamieni, żwiru i ziemi. Ten masywny wał, powiększany czterokrotnie, stał się ważną fortyfikacją broniącą miasta, która jednak nie ochroniła Dublina przed zdobyciem go przez Irlandczyków w 1000 i 1015.

Wały należące do dublińskiego dún odnaleziono także we wschodniej części miasta przy Parliament Street, w części południowej – w okolicy Zamku Dublińskiego i Werburgh Street oraz Ross Road, a także w części zachodniej miasta przy High Street. Te fortyfikacje biegły wzdłuż naturalnych granic wyznaczonych przez cieki wodne, oprócz zachodniego wału w pobliżu High Street. Być może wał zachodni w 10 w. biegł wzdłuż obecnej ulicy Winetavern Street. Potrzebne są jednak badania wykopaliskowe, żeby udowodnić tę hipotezę.

Być może określenie dún odnosiło się do jedynie do przypuszczalnych fortyfikacji hipotetycznej wikińskiej siedziby królewskiej pod współczesnym Zamkiem Dublińskim, jeśli wziąć pod uwagę prawdopodobną łączną długość wału, którego należało bronić i szacunkową liczebność wojska wikińskiego broniącego miasto.

Ziemne umocnienia obronne Dublina z 10 i 11 w. zostały wzmocnione około 1100 przez kamienne oblicowanie w formie muru. Podczas kampanii wykopaliskowej przeprowadzonej przez Muzeum Narodowe w Dublinie na placu budowy Civic Offices w latach 1969 – 1981 odsłonięto stumetrowy odcinek tego wczesnego muru miejskiego o wysokości około 2 m i szerokości 1,5 m, z wystającą częścią przyziemną od strony północnej. Szacuje się, że ten irlandzko-wikiński mur, który zbudowano z prostokątnych bloków lokalnego ciemnoszarego wapienia (ang. calp) w formie dwóch ścian licowych z rdzeniem z gruzu skalnego, miał pierwotnie 3,5 m wysokości. Pomimo publicznych protestów przeciwko usunięciu muru, większość bloków muru ponumerowano, wyjęto i umieszczono w magazynie. Nierozebrana część muru znajduje się w podziemiach Civic Offices. Imponujący, choć przebudowany odcinek muru można wciąż zobaczyć po południowej stronie Cook Street. Po inwazji Anglo-Normanów teren położony na północ od muru (nad brzegiem Liffey) został pozyskany pod zabudowę przez celowe zasypanie. Jest to tzw. Wood Quay.

Domy

Szacuje się, że w Dublinie w połowie 11 w. w przybliżeniu 4500 ludzi mieszkało w około 900 domach znajdujących się na obszarze otoczonym wałem miejskim. Dzięki wykopaliskom wiemy, że domy te zbudowano w technice słupowo-plecionkowej

(ang. post-and-wattle technique; rzędy pionowych drewnianych słupów i słupków z poziomo przeplecionymi pomiędzy nimi drewnianymi prętami tworzyły ściany domów i podpory dachów. Niekiedy ściany z plecionki pokrywano polepą z gliny czy polepą (ang. daub) złożoną z gliny i piasku lub wysuszonego nawozu krowiego czy sieczki słomianej w celu uszczelnienia konstrukcji – ang. wattle-and-daub technique).

Domy budowano zawsze zwrócone wejściami w kierunku ulic, na pojedynczych, trapezoidalnych lub prostokątnych działkach domowych otoczonych płotami. Na podwórzach położonych za domami znajdowały się mniejsze budynki i warsztaty. Przy High Street odnaleziono resztki ogrodów z jabłoniami.

Dotychczas odkopano pozostałości ponad dwustu konstrukcji budowlanych i zidentyfikowano pięć typów budynków. W pobliżu Fishamble Street, na ponad trzynastu pojedynczych działkach domowych, przebadano wykopaliskowo czternaście nakładających się na siebie poziomów budowlanych ze sto dwudziestoma pięcioma budynkami. Te poziomy budowlane pochodzą z okresu pomiędzy około 917 a 1070. Datowane są luźno na podstawie szesnastu anglosaskich i irlandzko-wikińskich monet pochodzących z określonych warstw oraz na podstawie próbek dendrochronologicznych. Od czasu do czasu nie nadające się do remontu domy celowo burzono i na ich miejscu stawiano nowe. Większość nowych domów budowano dokładnie tam, gdzie stały stare chaty, na tych samych działkach domowych otoczonych płotami. Ciągłość użytkowania parceli budowlanych w pobliżu Fishamble Street wskazuje na wysoki stopień organizacji i wspólnego planowania w 10 wieku, co z kolei dowodzi istnienia instytucji zarządzającej miastem. Odkrycie chodników dla pieszych, których budowa i utrzymanie wymagały zbiorowego wysiłku, stanowi jeszcze jeden dowód na poparcie tej tezy.

Ilustr. 6. Plan pozostałości domu pierwszego typu odnalezionego w wikińskim Dublinie w pobliżu Temple Bar West. Widać wyraźnie rzędy szczątków kołków i słupków tworzących szkielety plecionkowych zewnętrznych ścian domu i wewnętrznych ścianek działowych oraz słupów podpierających dach. W środku znajdują się resztki paleniska i bocznych łoży z wyścielającą je słomą. Można dostrzec także wiele innych zachowanych szczątków organicznych.

Większość odnalezionych budynków można zaklasyfikować jako domy typu pierwszego (ang. Dublin Type I houses). Domy te były prostokątnymi budynkami o stosunkowo dużych rozmiarach, o powierzchni przeciętnie 40 metrów kwadratowych, z plecionkowymi ścianami i czterospadowymi dachami krytymi prawdopodobnie słomianą strzechą (jak dotąd nie znaleziono dachówek ceramicznych lub kamiennych pochodzących z warstw starszych niż warstwy z 11 wieku; poza tym lekkie „koszykowe” konstrukcje chat nie utrzymałyby ciężaru dachu z dachówek), podtrzymywanymi przez cztery mocne wewnętrzne słupy (i pozostałe elementy więźby dachowej, których istnienia można się tylko domyślać) oraz ściany. Domy posiadały drzwi na krótszych ścianach: frontowych i tylnych.

Ilustr. 7. Schematyczny plan pozostałości domu pierwszego typu odnalezionego w wikińskim Dublinie w pobliżu Fishamble Street oraz jego przypuszczalna rekonstrukcja. Pokazano także rodzaje podpór dachu i prawdopodobne rodzaje więźb i pokryć dachowych tego domu.

Chaty były zwykle jednoizbowe. Pojedyncze duże pomieszczenie mieszkalne składało się zazwyczaj z centralnie umieszczonego paleniska obstawionego kamieniami i dwóch bocznych łoży na podwyższeniach. W kilku paleniskach znaleziono popiół z ostatnich ognisk, a siano odsłonięte na niektórych łożach było wciąż zielone. Podwyższenia łoży, służących także jako miejsca do siedzenia, tworzyły drewniane pręty pokryte kawałkami gałązek, na których układano siano lub słomę i być może – dla większej wygody – futra, tkaniny czy skóry. W niektórych domach znaleziono ślady ścianek działowych dzielących przestrzeń mieszkalną na centralną izbę z łożami i małe pomieszczenia znajdujące się w narożnikach chat. Te pomieszczenia mogły być wykorzystywane jako miejsca przechowywania potrzebnych rzeczy lub jako pomieszczenia do użytku osobistego.

Ilustr. 8. Przypuszczalna rekonstrukcja typowego wikińskiego domu pierwszego typu odkrytego w Dublinie przy Temple Bar West. Widać cztery wewnętrzne słupy podpierające dach, łoża na podwyższeniach oraz palenisko.

W chatach nie było ani kominów (przypuszczalnie dym odprowadzały jedynie otwory w dachach) ani (prawdopodobnie) okien, więc wewnątrz było, jak się wydaje, dość ciemno i duszno. Podłogi tworzyły trociny, żwir i (lub) kamienie kładzione na ziemnym klepisku. W niektórych domach znaleziono pozostałości drewnianych podłóg. Trociny i żwir, jak również słomę z łoży, regularnie wymieniano.

Chaty były przede wszystkim domami rodzinnymi, ale służyły także często jako warsztaty zawodowych rzemieślników. Wnętrza domów były podzielone funkcjonalnie na miejsca, w których gotowano i spano oraz na miejsca, gdzie przędzono, tkano i przygotowywano do przędzenia len.

Podobne domy odkryto i przebadano wykopaliskowo w wikińskich osadach w Waterford i Cork w Irlandii oraz w Skandynawii.

Pod Christchurch Place odsłonięto siedem budowanych kolejno po sobie domów, datowanych na lata od 950 do 1150. Przy budowie domu należącego do środkowej fazy użyto drewnianych belek, co dowodzi stosowania odmiennej techniki budowlanej. Oprócz belek znaleziono tam także drewniany strug ze stalowym ostrzem, zdobione drewniane pudełko, ozdobę w kształcie zwierzęcia będącą fragmentem większej całości oraz drewnianą rękojeść noża w stylu Ringerike.

Inne zidentyfikowane budowle, sklasyfikowane jako budynki drugiego, trzeciego, czwartego i piątego typu, były mniejsze. Należały do nich chaty, budynki zagłębione oraz uproszczone wersje domów pierwszego typu, w których całe podłogi były pokryte plecionymi z wikliny matami. Były to budynki pomocnicze, często usytuowane za głównymi domami na tyłach działek. Konstrukcje zagłębione (budynki czwartego typu) mogły być małymi domami, których dolne części i podłogi znajdowały się poniżej poziomu gruntu, w wykopach wykonanych w naturalnej glinie polodowcowej.

Ilustr. 9. Przypuszczalna rekonstrukcja budynku zagłębionego odkrytego w pobliżu Temple Bar West. Można dostrzec kamienną podłogę i brak paleniska. We wnętrzu takich budynków musiało być chłodno i wilgotno.

Najstarszym budynkiem znalezionym w Dublinie była konstrukcja zagłębiona odkryta przy Essex Street West i datowana na 9 w. Wąskie, opadające przejście prowadziło do pojedynczego, prostokątnego pomieszczenia o wymiarach 3 m na 2,25 m z plecionkowymi ścianami i wewnętrznymi słupami podtrzymującymi dach umieszczonymi na krótszych bokach. Nie znamy funkcji tego budynku. Niektórzy archeolodzy porównują go do budynków anglosaskich o podobnej konstrukcji.

Budynki kamienne, jeśli w ogóle istniały w Dublinie przed inwazją Anglo-Normanów, były zapewne bardzo niezwykłymi budowlami.

Dieta i warunki życia

Nadrzeczne środowisko i szybkie narastanie warstw osadniczych sprawiły, że poszczególne poziomy wikińskiego miasta na obszarze otoczonym wałem obronnym przetrwały w wyjątkowo dobrym stanie. W tym wilgotnym środowisku szczególnie dobrze zachowały się materiały organiczne, takie jak drewno, tkaniny, skóry, rośliny i inne szczątki. Poddano je badaniom, które dostarczyły informacji na temat sposobu odżywiania się i warunków życia mieszkańców wikińskiego Dublina. Poznano także florę i faunę miasta. Próbki materiałów organicznych pobrano z podłóg domów, ław, palenisk, jam i zewnętrznych warstw darni z działki 11 przy Fishamble Street. Przebadano także próbki środowiskowe z działki zawierającej pozostałości domu wybudowanego przy użyciu drewnianych belek w 11 w. pod Christchurch Place.

Informacji o diecie mieszkańców dostarczyły próbki fekaliów wydobytych z jam latrynowych, kości zwierzęce, szkielety ludzkie i źródła pisane. Próbki ze stanowiska archeologicznego przy Fishamble Street dowodzą, że mieszkańcy odżywiali się zdrowo. Ich dieta składała się z razowego chleba, owoców i orzechów (zwłaszcza orzechów laskowych), fasoli, mięsa, ryb, owoców morza, jajek, mleka (także mleka koziego) i przetworów mlecznych. Do słodzenia używano miodu. Do potraw dodawano czasami kwaśnego soku z jagód tarniny. W źródłach historycznych z tego okresu istnieją wzmianki o jedzeniu owsianki, warzeniu piwa, używaniu soli, ziół i warzyw naciowych.

Wspomniane w źródłach pisanych oblężenia Dublina musiały wpływać na pogarszanie diety mieszkańców, zwłaszcza gdy odcinano dostęp do źródeł wody albo celowo je zanieczyszczano (wydaje się, że wodę czerpano raczej ze strumieni niż ze studni). Z drugiej strony brak rafinowanego cukru w pożywieniu przekładał się na rzadkie przypadki próchnicy i przypuszczalnie bardzo rzadkie przypadki otyłości. Mieszkańcy Dublina w epoce Wikingów nie żyli jednak długo. Średnia długość życia wynosiła od 25 do 55 lat, czyli mniej więcej połowę średniej długości życia współczesnych Dublińczyków.

W przeciwieństwie do Irlandczyków, których dieta we wczesnym średniowieczu opierała się na produktach mlecznych (znanych jako „białe jedzenie”), mieszkańcy Dublina spożywali duże ilości ryb i owoców morza. Stosowano z powodzeniem zastawy i pułapki na ryby, a odnalezione ołowiane obciążniki dowodzą używania linek rybackich. Być może łowiono także ryby na pełnym morzu przy użyciu łodzi. Wydają się o tym świadczyć odkryte drewniane pływaki i kamienne ciężarki do sieci. Prawdopodobnie większość złowionych ryb patroszono i suszono na zapas. Łowiono także większe zwierzęta morskie, takie jak morświny. Być może właśnie do połowów morświnów odnosi się, zapisana w arabskim dokumencie z 11 wieku, wzmianka o Dublińczykach zabijających „wielorybie niemowlęta”. Żelazny harpun odkryty przy Fishamble Street mógł być używany do polowania na ssaki morskie i duże ryby.

Badania kości zwierzęcych wskazują, że jedzono najczęściej mięso wołowe. Spożywano także wieprzowinę i – rzadziej – baraninę. Na niektórych działkach domowych trzymano kury nioski. Zidentyfikowano również kości innych ptaków: gęsi, kaczek, łabędzi, dzikich kaczek cyranek i krzyżówek oraz krogulców. Znaleziono także kości psów i kotów.

Próbki ze stanowiska archeologicznego przy Fishamble Street dowodzą, że Dublin w epoce Wikingów miał swój własny mikroklimat. Był wilgotnym miejscem, w którym nawarstwiające się pokłady gnijących materiałów organicznych powodowały wzrost temperatury gruntu, co z kolei przyczyniało się do bujnego rozwoju chwastów. Odwodnienie gruntu musiało stanowić poważny problem, szczególnie gdy poziom ziemi podnosił się przez wykopywanie jam na odpadki domowe oraz zanieczyszczenia wytwarzane przez świnie, kozy i ptactwo domowe trzymane w zagrodach na tyłach działek oraz liczne psy i koty. Otwarte doły kloaczne i latryny często usytuowane były w odległości zaledwie kilku metrów od domów. W jamach latrynowych często znajdowano mech, który był odpowiednikiem współczesnego papieru toaletowego. Sporadycznie używano także skrawków wełnianych tkanin jako „luksusowego papieru toaletowego”. Takie środowisko, jak łatwo się domyślić, było wylęgarnią chorób. Zapis w „Rocznikach z Ulster” odnoszący się do roku 951 mówi o „wybuchu wielkiej zarazy trądu (!) i czerwonki wśród cudzoziemców w Áth Cliath”.

Rzemiosło

Ilustr. 10. Rękojeść miecza wikińskiego z cmentarzyska Islandbridge/Kilmainham. Szacunek, jaki Wikingowie okazywali mieczom widać w wyszukanych zdobieniach ich rękojeści. Miecz składa się z dwóch zasadniczych części: rękojeści (ang. hilt) i głowni (ang. blade). Rękojeść złożona jest z trzech podstawowych elementów: głowicy (ang. pommel), trzonu (ang. grip) i jelca (ang. lower guard, cross guard). Głownia ogólnie składa się z ostrza (krawędzi tnącej) (ang. edge), płazu (płaskiej części głowni) (ang. flat), zastawy (dolnej części głowni) (ang. forte), sztychu (górnej części głowni) (ang. foible), czubka (ang. point) oraz często ze zbrocza (struziny) (ang. fuller) (podłużnego rowka w środkowej części głowni, który obniżał wagę miecza przy zachowaniu takiej samej siły uderzenia czy pchnięcia, jaka występowałaby w przypadku głowni bez struziny). Miecze wczesnowikińskie posiadały dziwerowane (skuwane z kilku czy nawet kilkunastu rodzajów stali o różnej zawartości węgla) (ang. pattern-welded) głownie ze struzinami.

Rzemiosło było jedną z podstawowych dziedzin gospodarki w wikińskim Dublinie. Źródła archeologiczne dowodzą istnienia obróbki złota, srebra, miedzi, żelaza i ołowiu, jak również kamienia, drewna, poroża, rogu, kości i skóry. Rozwinięte było budownictwo okrętów, tkactwo czy wyrób beczek.

Rzemiosłem zajmowali się prawdopodobnie zawodowi rzemieślnicy w określonych dzielnicach miasta. Inne rzemiosła i zajęcia codzienne, takie jak mielenie zboża, pieczenie chleba, warzenie piwa, farbowanie czy wyrabianie sieci pozostawiły niewiele zachowanych śladów.

Kowale byli prawdopodobnie najważniejszymi rzemieślnikami w mieście. Wykonywali i naprawiali narzędzia dla innych rzemieślników, wyrabiali broń i ekwipunek jeździecki, nity do produkcji statków, narzędzia rolnicze i przybory rybackie, jak również wiele sprzętów domowych w rodzaju kluczy do solidnych skrzyń, w których przechowywano cenne przedmioty.

Ilustr. 11. Akwarela namalowana przez Plunketta ok. 1847, przedstawiająca wybrane elementy uzbrojenia i ozdoby z cmentarzyska wikińskiego w Kilmainham (Dublin). Te piękne obrazy zostały przygotowane do katalogu ilustrującego kolekcję Royal Irish Academy. Uwagę zwracają różne rękojeści mieczy. Jeden z mieczy został rytualnie zgięty. Do innych elementów uzbrojenia należy głowica topora i stożkowe umbo tarczy. Przedstawiono także inne przedmioty, takie jak szpile pierścieniowe (ang. ringed pin (ring pin, ring-headed pin) i owalne zapinki.

Znaleziono również zabytki, takie jak narzędzia, gotowe produkty i odpady produkcyjne, świadczące o precyzyjnej obróbce metali. Bardzo często odlewano ołów. Produkowano przedmioty ze stopów miedzi, nierzadko z blach obrabianych na zimno. Badania wykopaliskowe wykazały, że na wyżej położonym terenie przy Christchurch Place działał w 2 połowie 10 w. i 11 w. warsztat produkujący wysokiej jakości wyroby z metali kolorowych.

Ilustr. 12. Metalowe przedmioty odkryte na stanowisku archeologicznym przy Exchange Street Upper / Parliament Street: dwie szpile pierścieniowe, sprzączka pasa ze stopu miedzi oraz podłużne narzędzie zakończone haczykiem, służące być może do tkania.

Znaleziono tam narzędzia, kamienne i ceramiczne formy, gliniane tygielki, kawałki kości z rzeźbionymi motywami dekoracyjnymi (ang. bone motif-pieces)

Ilustr. 13. Fragment kości z rzeźbionym wzorem (ang. bone motif-piece) z warstwy pochodzącej z 12 w. ze stanowiska archeologicznego przy High Street. Wzór na tym kawałku kości został starannie wykończony. Być może używano tego fragmentu do odciskania w nim woskowych modeli, które służyły następnie do odlewania metalowych elementów zdobniczych. Splecione ze sobą w kształcie ósemki, silnie stylizowane i zdobione zawijasami przedstawienia zwierząt pochodzą z repertuaru motywów zdobniczych stylów artystycznych nazywanych Ringerike i Urnes. Wzór ten jest ściśle powiązany z motywem, którym ozdobiono boczne panele irlandzkiego metalowego relikiwiarza na psałterz znany jako Cathach. Relikwiarz ten datowano na podstawie inskrypcji na lata 1062 – 1094.

oraz sztabki stopów miedzi, ołowiu oraz srebra. W wikińskim Dublinie wykonywano złote i srebrne ozdoby, z których niestety niewiele przetrwało do naszych czasów.

Ilustr. 14. Jedna z kilku odkrytych w Irlandii srebrnych zapinek latawcowych (ang. kite brooch. Nazwa pochodzi od główki broszy w kształcie latawca, która jest przymocowana do szpili za pomocą łącznika na zawiasach), znaleziona w pobliżu Limerick. Wykonano ją przypuszczalnie w 1 połowie 10 w. w wikińskim Dublinie.

Wyrabiano także okucia do mieczy, które eksportowano do krajów nadbałtyckich. Wskazuje to na handel ozdobnymi wyrobami metalowymi w całym świecie wikińskim.

Liczne pozostałości grzebieni świadczą o istnieniu warsztatów zawodowych grzebieniarzy. Jako surowca używano zrzucanych w zimie poroży jelenich, które zbierano wiosną w głębi Wyspy i przywożono do Dublina. Skupiska odciętych piłami nieregularnych kawałków i końcówek poroży oraz częściowo obrobionych odpadów odkryto w pobliżu High Street i Christchurch Place. Grzebienie, które wykonywano w Dublinie były zwykle jednostronne i składały się z kilku różnych części, takich jak części z zębami i boczne nakładki. Poroże cięto na cienkie, w przybliżeniu prostokątne płytki, w których następnie wycinano zęby. Tak przygotowane główne części z zębami umieszczano pomiędzy dwoma bocznymi nakładkami, pełniącymi rolę uchwytu i nitowano. Niektóre grzebienie chowano do pochewek, które miały zapobiec wyłamywaniu się delikatnych zębów. Wiele grzebieni zdobiono prostymi, rytymi abstrakcyjnymi wzorami geometrycznymi. Poroży i kości używano również do wyrobu uchwytów noży, pionków do gry, sprzączek do pasów, ozdobnych końcówek pasów (ang. strap end lub strap tag), przęślików, szpil oraz dekorowanych płytek zdobiących drewniane skrzynie.

Ilustr. 15. Kościane grzebienie jednostronne, pochodzące z 9/10 w., odkryte na stanowisku archeologicznym przy Exchange Street Upper / Parliament Street.

Znaleziono w Dublinie setki przedmiotów ze skóry, między innymi buty i odpady szewskie, pochwy mieczy, pochewki noży oraz sakwy. Niektóre z nich ozdobiono wypukłymi lub ciętymi wzorami. Wydaje się, że rzemieślnicy wykonujący wyroby ze skóry pracowali w okolicy High Street, ale zachowało się tylko kilka narzędzi do obróbki skóry. Przeważnie używano butów robionych na „wywrotkę”, to jest zszywanych na lewej stronie na kopycie szewskim, a następnie odwracanych („wywracanych”) na prawą stronę. Przy Temple Bar West odkryto but z 9 w., który nie posiadał osobnej podeszwy i przypominał indiański mokasyn.

Ilustr. 16. Skórzany but z Dublina. Zwraca uwagę prosty wzór jodełkowy zdobiący górną część buta. Buty wykonywano według ustalonych wzorów.

W pobliżu Fishamble Street zidentyfikowano pozostałości warsztatu obróbki bursztynu. Znaleziono tam setki rozproszonych nieobrobionych małych i dużych kawałków bursztynu. Rzemieślnik zajmujący się obróbką bursztynu produkował głównie paciorki, ale także pionki do gry, zawieszki, amulety i inne niewielkie ozdoby. Bursztyn – nazywany złotem północy – pochodził z krajów nadbałtyckich. Wikingowie przypisywali mu magiczną moc i bardzo go cenili. Jantar występuje najczęściej w dublińskich warstwach z 9 i 10 w., kiedy mieszkańcy miasta byli najsilniej związani ze Skandynawią. Z północnej Irlandii i wybrzeża współczesnego angielskiego hrabstwa Yorkshire importowano gagat (ang. jet – bitumiczna odmiana węgla brunatnego; czasami (niewłaściwie) nazywany także lignitem – ang. lignite), z którego wykonywano czarne polerowane bransolety na ręce i nogi. Sprowadzano także szkło, które przetapiano i wykonywano z niego kolorowe paciorki. Z kłów morsów wyrabiano pionki do gry i zawieszki.

Zawodowi rzemieślnicy zajmujący się obróbką drewna pracowali przy budowie domów, okrętów, produkcji naczyń, beczek, narzędzi, mebli oraz przedmiotów używanych w domu. Odkryto duże ilości drewnianych rdzeni – odpadów produkcyjnych – które dowodzą stosowania tokarek. Powszechnie używano drewnianych plecionek przy budowie domów, drzwi, płotów, chodników oraz do wyrobu koszyków. W czasie prac wykopaliskowych przeprowadzonych w Dublinie odkryto około 150 dekorowanych drewnianych przedmiotów, począwszy od prostych trzonków do narzędzi z niewyszukanymi rytymi zdobieniami, a skończywszy na precyzyjnie wykonanych przedmiotach w pięknej rzeźbie pełnej. Wydaje się, że w okolicy Fishamble Street istniał ważny warsztat produkujący wyroby rzeźbiarskie wysokiej jakości.

Ilustr. 17. Kilka przedmiotów znalezionych w wikińskim Dublinie. Kolejno od lewego górnego rogu są to: drewniana figurka, bursztynowy paciorek, złoty pierścionek, dekoracyjny drewniany element zdobniczy przeznaczony do montażu (ang. mount) przedstawiający głowy dwóch zwierząt podobnych do kogutów z grzebieniami w rzeźbie pełnej (typowy dla dublińskiej szkoły rzeźbiarskiej), fragment importowanego zielonego porfiru, złota bransoleta, kamienny przedmiot.

Copyright by toderen, 2009

Dublin w epoce Wikingów I. Wstęp i tło historyczne

Ilustr. 1. „Sea Stallion from Glendalough”, największa na świecie replika wikińskiego okrętu wojennego „Skuldelev 2” o długości 30 m, znalezionego w 1962 na dnie morza w pobliżu wczesnośredniowiecznej stolicy królewskiej Roskilde w Danii. Okręt „Skuldelev 2” wybudowano w Irlandii około 1042, z drewna dębowego z Gór Wicklow w pobliżu Dublina.

Dublin w epoce Wikingów

I. Wstęp i tło historyczne

Wstęp

Kim byli Wikingowie? Trudno udzielić na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi, pomijając nawet problem znaczenia tej nazwy i zapewne różne przyczyny, z powodu których ludzie stawali się Wikingami. Wikingami określamy zwykle mieszkańców wczesnośredniowiecznej Skandynawii, którzy przemocą zdobywali bogactwo czy nowe ziemie w zachodniej i wschodniej Europie od końca 8 wieku do początku 11 wieku. Trzeba pamiętać jednak, że ci sami brutalni Wikingowie byli również przedsiębiorczymi kupcami i rolnikami. To zatem ludzie, często należący do elity skandynawskiego społeczeństwa późnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza oraz dysponujący niekiedy ogromnymi środkami, którzy kierowali się chęcią zapewnienia sobie największych korzyści przy użyciu wszelkich dostępnych sposobów. Dzięki wybitnym umiejętnościom żeglarskim dotarli między innymi do Islandii, Grenlandii i Ameryki Północnej. Jednym z krajów, w których założyli swoje kolonie była także Irlandia.

Większość Wikingów w Irlandii pochodziła z zachodniej Norwegii, chociaż przez pewien czas Dublinem rządzili królowie duńscy. Od połowy 9 w. do 11 w. Skandynawowie stworzyli z Dublina pierwsze miasto w Irlandii, kierując jego politycznym i ekonomicznym rozwojem. Nawet po upadku ich rządów w 11 w. zachowali w Dublinie wpływy ekonomiczne i kulturowe trwające do inwazji Anglo-Normanów w 1170.

Dzięki szczególnym warunkom naturalnym – bagnistemu środowisku nad Liffey, największą rzeką przepływającą przez miasto – pozostałości Dublina z epoki wikińskiej zachowały się znakomicie. Przetrwały pod późniejszymi budynkami i ulicami miasta przez ponad tysiąc lat. W 1961 rozpoczęto w Dublinie pierwsze naukowe badania wykopaliskowe. Archeolodzy pracujący dla Office of Public Works odsłonili chodniki z desek, plecione ściany chat i inne znaleziska pod zamkiem dublińskim. W 1962 archeolodzy z Irlandzkiego Muzeum Narodowego w Dublinie zbadali wykopaliskowo stanowiska archeologiczne przy High Street, Nicholas Street, i John’s Lane, a późniejszych latach stanowiska archeologiczne przy Winetavern Street i Christchurch Place. Przebudowa centrum miasta doprowadziła do ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez archeologów z Irlandzkiego Muzeum Narodowego w Dublinie na dwuhektarowym stanowisku archeologicznym znanym jako Wood Quay, leżącym w najniżej położonej części dublińskiego Starego Miasta na północ od katedry Kościoła Chrystusa i graniczącym od wschodu z Fishamble Street. Odsłonięto tam pozostałości umocnień obronnych, ulic, chodników, domów, działek domowych i ich granic oraz inne obiekty archeologiczne. Razem z wieloma tysiącami zabytków ruchomych, które tam znaleziono, powstał ogromny zespół źródeł archeologicznych, który w wielkim stopniu przyczynił się do zrozumienia warunków życia w wikińskim i irlandzko-wikińskim Dublinie oraz rozwoju i znaczenia pierwszego miasta w Irlandii we wczesnośredniowiecznej Europie.

Niniejsze opracowanie stanowi podsumowanie badań tych znalezisk archeologicznych w świetle prac interdyscyplinarnych. Niektóre zagadnienia historii Dublina są nadal niejasne, częściowo z powodu specyficznego charakteru zachowanych źródeł pisanych. Widać wyraźnie potrzebę opracowania dokumentacji badań wykopaliskowych, zwłaszcza konieczność ciągłego weryfikowania i publikowania dokumentacji stratygraficznej z badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez Muzeum Narodowe w Dublinie w latach 1962-1981.

Terminologia i chronologia

Początek epoki Wikingów w Irlandii, obejmującej późną fazę irlandzkiego wczesnego średniowiecza nazywaną niekiedy okresem wikińskim, wyznaczają pierwsze najazdy skandynawskich piratów na klasztory i osady w Brytanii i Irlandii pod koniec 8 w., znane dzięki źródłom historycznym.

Za koniec epoki Wikingów na większości obszarów północno-zachodniej Europy uważa się śmierć króla duńskiego Kanuta Wielkiego w 1035. W Irlandii jednak za koniec okresu wikińskiego (skandynawskiego) przyjmuje się inwazję Anglo-Normanów w 1170, chociaż częściowo jest to sprzeczne z istniejącymi źródłami archeologicznymi, historycznymi i lingwistycznymi.

Epoka Wikingów w Irlandii obejmuje zatem okres prawie czterystu lat (ok. 800 – 1170 n.e.), choć termin „epoka wikińska” ukuty przez archeologów i bazujący na badaniach kultury materialnej to określenie szerokie, które może nie oddawać prawdziwego znaczenia pojęć z języka skandynawskiego: víkingr („pirat”) i víking oznaczającego „wojnę na morzu”, „piractwo” albo „najazd”.

Z historycznego punktu widzenia Bitwa pod Tarą (980) i zdobycie Dublina przez Máela Sechnailla lub Bitwa w Glenn Máma (999) czy Bitwa pod Clontarf (1014) wyznaczają prawdopodobnie koniec prawdziwej epoki Wikingów w Dublinie i początek tzw. okresu czy fazy irlandzko-wikińskiej (irlandzko-skandynawskiej), gdy wpływy irlandzkie w Dublinie stały się silniejsze i Dublin przestał być tylko portem piratów czy ośrodkiem handlowym, a stał się miastem. Wydaje się, że okres wikiński w Dublinie można podzielić na cztery podokresy: irlandzką fazę pre-wikińską (ok. 795 – 841), fazę wczesnowikińską (841- 902), fazę późnowikińską (917-980) i fazę irlandzko-wikińską (980 – 1170).

Źródła pisane

Wikingowie, oprócz krótkich, niewiele mówiących tekstów zapisanych ich własnym pismem runicznym nie pozostawili żadnych źródeł historycznych. Jedynymi informacjami historycznymi na temat Wikingów w Dublinie są wzmianki w pisanych w tym czasie irlandzkich rocznikach, które przetrwały w późniejszych manuskryptach (przede wszystkim w „Rocznikach z Ulster”) i jeszcze późniejszych źródłach, między innymi w irlandzkiej literaturze świeckiej i islandzkich sagach.

Należy oczywiście pamiętać, że roczniki pisane były w irlandzkich klasztorach, które często były celem ataków Wikingów. Mnisi zniekształcali prawdziwe wydarzenia przez brak informacji z pierwszej ręki, polityczne manipulacje czy uprzedzenia, zwykłe fantazjowanie lub z powodu oddalenia czasowego od opisywanych zdarzeń. Wcześni historycy irlandzcy, którzy nie podchodzili krytycznie do tych źródeł, doszli do wniosku, że najazdy Wikingów na społeczeństwo irlandzkie miały wymiar katastroficzny. Wydaje się jednak, że dzieje Wikingów w Dublinie zostały nieco zniekształcone przez średniowieczną irlandzką propagandę.

Tło historyczne

Pierwsze najazdy, ok. 795

Od około 795 małe grupy Wikingów zaczęły napadać na skarbce i magazyny odosobnionych społeczności monastycznych żyjących na wyspach i na wybrzeżach Irlandii. Byli to piraci norwescy, przemieszczający się na statkach z baz na wyspach północnej i zachodniej Szkocji. Pierwszy opisany atak miał miejsce w 795 na wyspie Rathlin przy wybrzeżu hrabstwa Antrim. W 798 piraci zaatakowali Inis Pátraic, identyfikowaną obecnie z Wyspą Św. Patryka (nazywaną przez mieszkańców Wyspą Kościelną) w pobliżu Skerries, w hrabstwie Dublin. Po krótkim okresie spokoju od 813 do 821 Wikingowie zaatakowali Howth w hrabstwie Dublin, które zostało „splądrowane przez pogan, którzy pojmali w niewolę wielką liczbę kobiet” („Roczniki z Ulster”).

Trudno oszacować stopień zniszczeń spowodowanych przez wczesne najazdy. Grupy piratów rzadko zapuszczały się głębiej niż trzydzieści kilometrów w głąb lądu i prawdopodobnie nie wywarły dużego wpływu na świecką ludność Irlandii. Roczniki przekazują informacje o częstych napaściach na klasztory dokonywanych przez irlandzkich władców w czasach lokalnych wojen przed epoką Wikingów oraz w ciągu okresu wikińskiego. Najazdy Wikingów mieściły się więc – w pewnej mierze – w istniejącym wzorcu postępowania. Kluczową różnicę stanowiło zachowanie obcych, którzy jako poganie nie przestrzegali irlandzkiego tabu w czasie ataków na Kościół, bezczeszcząc święte miejsca i niszcząc relikwie.

Od około 830 najazdy Wikingów stały się częstsze i groźniejsze. Floty Wikingów przemieszczały się po większych rzekach i skandynawscy piraci plądrowali duże obszary leżące w głębi lądu. W 833 spustoszyli klasztor w Clondalkin, położony 10 kilometrów na zachód od dublińskiego Starego Miasta. W 837 doniesiono o pojawieniu się floty sześćdziesięciu statków u ujścia rzeki Liffey. Szacuje się, że statki te mogły przewozić nawet dwa tysiące wojowników.

Topografia Dublina w epoce Wikingów

Wikingowie musieli od razu docenić korzystne położenie Dublina. Jego usytuowanie na wschodnim wybrzeżu Irlandii oznaczało, że można było do niego łatwo dopłynąć ze Skandynawii z przystankiem na północnych i zachodnich wyspach Szkocji, które zostały w ciągu 9 stulecia gęsto zasiedlone przez wikińskich kolonistów. Do Dublina można było także łatwo dopłynąć z zachodniego wybrzeża Anglii, Walii i wyspy Man oraz północnej Francji i Hiszpanii. Zatoka Dublińska zapewniała bezpieczną przystań.

Naturalną topografię Dublina trudno sobie dzisiaj wyobrazić, ponieważ mniejsze rzeczki (np. Bradoque, Camac, Poddle i Steine) płyną obecnie w podziemnych kanałach. Kształt koryta największej rzeki, Liffey, także zmieniono w ciągu stuleci pozyskiwania nadającej się do zabudowy ziemi, a jej ujście zostało przekształcone przez nabrzeża wybudowane w 18 w. W epoce Wikingów rzeka Liffey i jej dopływy stanowiły naturalne porty, granice i elementy założeń obronnych. Szeroka i płytka Liffey umożliwiała żeglugę w płytko zanurzających się statkach wikińskich, które można było wciągać na błotniste płycizny lub żwirowe brzegi. Rzeczka Poddle, południowo-zachodni dopływ Liffey, łączyła się z nią w pobliżu jej ujścia, tworząc płytki port czy basen pływowy (obecnie ogród zamku dublińskiego) nazywany w irlandzkich źródłach wczesnośredniowiecznych Duiblinn. Koniec wysoko położonego grzbietu wzgórza dominujący nad tym zbiornikiem (teren obecnego dublińskiego Starego Miasta), do którego dostępu broniła od trzech stron woda, stanowił idealne miejsce do założenia wikińskiego obozu. W 9 w. Liffey posiadała szerokie pływowe koryto z zasolonymi bagnami i piaszczystymi brzegami, które ciągnęło się 3 km w górę rzeki do współczesnego Islandbridge. U czoła pływu, po południowej stronie rzeki istniała szeroka żwirowa terasa, na którą można było wciągać statki oraz szeroki bród. Było to jeszcze jedno atrakcyjne miejsce do założenia wikińskiej bazy.

Dublin przed Wikingami (do 841)

Na początku epoki Wikingów Irlandia była już od ok. 350 lat krajem chrześcijańskim, w którym używano – choć w ograniczonym zakresie – pisma, i którego nie znająca pieniądza ekonomia w dużym stopniu oparta była na hodowli bydła. Miasta nie istniały, ale większe klasztory były ośrodkami edukacji, rzemiosła i handlu oraz miejscami zgromadzeń, podobnie jak i większe ośrodki świeckie. Takie miejsca można określić jako proto-miasta, ponieważ były względnie małe i nie posiadały wszystkich funkcji, które cechują właściwe ośrodki miejskie.

Skandynawowie nie byli pierwszymi ludźmi, którzy mieszkali w Dublinie. Przed ich przybyciem istniały tam co najmniej dwie osady irlandzkie, Áth Cliath („Bród z gałęzi”), i Duiblinn („Czarny basen”; nazwana tak prawdopodobnie z powodu koloru wody zbiornika pływowego przy ujściu rzeczki Poddle do rzeki Liffey), na południowym brzegu Liffey. Obie osady przyczyniły się do wyboru miejsca pod usytuowanie i późniejszego rozwoju miasta wikińskiego. Po raz pierwszy wymieniono je w rocznikach z 6 i 7 w. pod dwoma różnymi nazwami i przypuszczalnie były dwoma niezależnymi osadami: jedna świecką, druga kościelną. Áth Cliath była prawdopodobnie małą, rybacko-rolniczą osadą, górującą od południa nad ważnym brodem na Liffey, gdzie krzyżowały się trzy stare irlandzkie szlaki komunikacyjne. Po 843 w irlandzkich rocznikach niemal wyłącznie używano w odniesieniu do Dublina nazwy Áth Cliath. Od niej pochodzi współczesna nazwa Dublina w celtyckim języku irlandzkim: Baile Átha Cliath („Miasto nad brodem”).

Duiblinn był ważną osadą kościelną, być może klasztorem, w którym przypuszczalnie już w 7 w. sprawowali władzę opaci i biskupi. Od nazwy Duiblinn pochodzi, jak łatwo można się domyślić, współczesna nazwa stolicy Irlandii w języku angielskim.

Ilustr. 2. Przypuszczalny schematyczny plan Dublina z około 8 w. przedstawiający dwie pre-wikińskie osady irlandzkie: Áth Cliath („Bród z gałęzi”) i Duiblinn („Czarny basen”). Po lewej widać bród na rzece Liffey (w celtyckim języku irlandzkim nazywanej Ruirthech – „Burzliwą”) i górującą nad nim osadę Áth Cliath ze skrzyżowaniem szlaków komunikacyjnych. Po prawej widać osadę Duiblinn usytuowaną nad płytkim basenem pływowym przy ujściu rzeczki Poddle do Liffey nazywanym „Czarnym basenem” (Linn Duib). Widać także ujście rzeki Liffey oraz rzeczki wpływające do niej od południa: Poddle i Steine.

W kilku miejscach dublińskiego Starego Miasta znaleziono pozostałości obiektów osadniczych i gospodarczych wiązanych z tymi wczesnośredniowiecznymi irlandzkimi osadami. Przy brzegu Liffey, na stanowisku archeologicznym przy Copper Alley, Temple Bar, odkryto w jego najniższych warstwach ślady niezwykłego domu. Był to w przybliżeniu prostokątny budynek, mierzący 7 na 4,5 m, z podwójnymi ścianami utrzymującymi ciężar konstrukcji, bocznym paleniskiem i wejściem od południa, który został datowany radiowęglowo na 2 połowę 8 w. lub 9 w. Dom nie przypomina wikińskich domów znalezionych w późniejszych warstwach różnych stanowisk archeologicznych w Dublinie, natomiast jest bardzo podobny do anglosaskich domów odkrytych w Brytanii.

Dublin w fazie wczesnowikińskiej (841 – 902)

Roczniki informują nas, że w 841 Norwedzy założyli w Dublinie longphort. Longphort oznacza w języku irlandzkim obronną bazę czy osadę chroniącą ludzi i statki. Do czasu odkrycia w 2004 longphort w Waterford nie wiedzieliśmy, jak wyglądały takie miejsca. Ogólnie przyjmuje się, że były to obozy otoczone rowem i wałem w kształcie litery C, budowane w widłach rzek, podobne do obronnych osad zbadanych wykopaliskowo w Birce w Szwecji i Hedeby w południowej Danii. Obóz w Dublinie, będąc przypuszczalnie najpierw wygodnym leżem zimowym, zabezpieczał statki przed atakami i sztormami. Zapis z rocznika z 842 informuje, że „poganie wciąż w Duiblinn”. Wikingowie wkrótce zaczęli brać udział w irlandzkiej polityce i irlandzkich konfliktach zbrojnych.

Nowi osadnicy przejęli irlandzką nazwę Duiblinn, zmienioną na Dyflinn, co wydaje się przemawiać za hipotezą, że longphort usytuowano w pobliżu „Czarnego basenu”; prawdopodobnie w obronnie położonym na końcu grzbietu wzgórza miejscu, zajmowanym obecnie przez zamek dubliński lub w jego pobliżu.

Inna teoria głosi, że longphort założono w odległości 3 kilometrów w górę rzeki od dublińskiego Starego Miasta w Islandbridge / Kilmainham, w pobliżu dwóch ważnych cmentarzysk wikińskich odkrytych w 19 w. Na cmentarzyskach tych pochowano w 9 w. i na początku 10 w., co w przybliżeniu odpowiada fazie longphort (fazie wczesnowikińskiej), ludzi należących do elity społeczeństwa wikińskiego. Groby znajdowały się blisko ważnego brodu na Liffey, w widłach Liffey i jej dopływu, rzeczki Camac, mogłoby to być więc idealne miejsce na założenie takiego obozu. Nie znaleziono jednak pozostałości osady, które mogłyby potwierdzić tę hipotezę. Być może – czy to w przypadku Dublina czy Islandbridge / Kilmainham – Wikingowie zdobyli istniejącą wczesnośredniowieczną osadę irlandzką i przekształcili ją w swoją tymczasową bazę.

Ilustr. 3. Przypuszczalny schematyczny plan dzielnicy Islandbridge / Kilmainham w dzisiejszym Dublinie z około 9 w., przedstawiający dwa cmentarzyska wikińskie odkryte w 19 w. (groby oznaczone krzyżykami), rzekę Liffey z brodem, jej dopływ, rzeczkę Camac oraz szlaki komunikacyjne i ważne obiekty architektoniczne.

W ostatnich latach odkryto dowody obecności Wikingów datowane na 9 wiek, znajdujące się w północnej i wschodniej części dublińskiego Starego Miasta. W czasie badań wykopaliskowych przy Parliament Street odsłonięto siedem zbudowanych kolejno po sobie domów, reprezentujących trzy kolejne fazy działalności budowlanej Wikingów w 9 i 10 w. Najstarsza faza pochodzi prawdopodobnie sprzed 902. Pierwsze cztery domy zostały datowane radiowęglowo na lata 850 – 950. Najwcześniej zbudowany dom był przykładem typowego domu wikińskiego znalezionego w Dublinie.

W czasie badań wykopaliskowych na przyległym stanowisku archeologicznym Temple Bar West odkryto dobrze zachowane ślady orki, które znajdowały się nad konstrukcją zbudowaną w okresie pre-wikińskim. Ślady orki reprezentujące krótki okres wykorzystywania tego terenu pod uprawę albo przygotowanie terenu pod zabudowę (uporządkowanie terenu), znajdują się pod piętnastoma budowlami z okresu wikińskiego, datowanymi na okres od 2 połowy 9 w. do 10 w. Pierwsze domy wybudowano we wschodniej części stanowiska u zbiegu Liffey i Poddle, z podwórzami otoczonymi plecionkowymi płotami położonymi po stronie zachodniej. Koło domów znaleziono fragment nieco późniejszej ulicy pokrytej brukiem kamiennym. Fronty tych domów zwrócone były ku rzeczce Poddle i ich rozmieszczenie odpowiadało kształtowi koryta rzeczki Poddle, ale nie znaleziono przy nich spodziewanego obronnego wału. Granice działek domowych były wyznaczone z pewną swobodą, w przeciwieństwie do działek z późniejszego okresu, co wydaje się oznaczać, że w 10 w. istniało większe zapotrzebowanie na grunty budowlane.

Trzy zagłębione konstrukcje z fazy wczesnowikińskiej wkopane w naturalną glinę polodowcową znaleziono w pobliżu zachodniej części stanowiska. Te wczesne budynki były małe i posiadały różną orientację. W 2 połowie 9 wieku te budynki  zagłębione zostały usunięte, a poziom gruntu podwyższono w celu wybudowania domów z plecionymi ścianami, skupionych we wschodniej części stanowiska. W pobliskim wale przeciwpowodziowym, skonstruowanym w najwyższym miejscu do którego sięgała woda, znaleziono szkielet chłopca. Jego wiek ocenia się na 6 lub 7 lat w chwili śmierci. Ten pochówek chłopca był powiązany z jamą zawierającą czaszki byków, co może oznaczać pogańską ofiarę lub rytuał.

Z dublińskiej bazy Wikingowie rozpoczęli regularne najazdy na ziemie północnego Leinster i terytoria południowego Uí Néill (królowie irlandzcy rekrutowali także czasami wikińskich najemników do wojen prowadzonych miedzy sobą). Królestwa Brega i Mide ucierpiały najbardziej. W 845 ataki nasiliły się, ale władcy irlandzcy nauczyli się skutecznie je odpierać. W 846 pojawiła się w Irlandii nowa flota piracka. Doszło do wewnętrznych walk pomiędzy różnymi grupami Wikingów działającymi na Zielonej Wyspie. Wkrótce także przybyły połączone siły Duńczyków i Anglosasów, które zaatakowały Wikingów dublińskich. W 852 Norwedzy ponieśli dotkliwą klęskę w Bitwie nad Carlingford Lough i Duńczycy zdobyli zwierzchnictwo nad cudzoziemcami w Irlandii.

W 853 przybył do Dublina Olaf Biały, syn norweskiego króla, który podporządkował sobie Wikingów dublińskich. Dublińscy Wikingowie skupili odtąd swoje działania na terenach wokół Morza Irlandzkiego. Dublin zaczął przypominać irlandzkie królestwo, z którego najazdy prowadzono głównie w najbliższej okolicy. Zakończył się pierwszy okres intensywnych ataków, być może dlatego, że utrzymywanie stałych baz w Irlandii naraziło Wikingów na kontrataki ze strony Irlandczyków. Skandynawowie stali się częścią irlandzkiego układu politycznego, w którym wikińsko-irlandzkie sojusze odgrywały istotną rolę w charakterystycznych dla tego okresu sporach i walkach o dominację. Rozwijały się także powiązania kulturowe w formie mieszanych małżeństw oraz przyjmowania chrześcijaństwa przez niektórych Wikingów. Nieco później pojawiły się w języku irlandzkim pierwsze zapożyczenia z języka skandynawskiego.

W 2 połowie 9 w. pomiędzy wikińskim Dublinem a wikińskim królestwem Jorku w północno-wschodniej Anglii stworzono silną więź polityczną za sprawą Olafa Białego i Ivara Bez Kości, z pochodzenia Duńczyka. W tym czasie Wikingowie dublińscy rozpoczęli zakrojone na szeroką skalę ataki w celu zdobycia jeńców do sprzedaży na rozwijającym się międzynarodowym rynku handlu niewolnikami.

W chwili śmierci Ivara Bez Kości w roku 873, w „Rocznikach z Ulster” opisano go jako „króla wszystkich Skandynawów w Irlandii i Brytanii”. Mógł to być ten sam Ivar, który był wodzem części sławnej „wielkiej pogańskiej armii” liczącej od dwóch do trzech tysięcy wojowników, którzy od 865 do 879 podbijali królestwa anglosaskie i osiedlali się na zdobytej ziemi. Była to armia, która walczyła i zawarła pokój z Alfredem Wielkim, królem Wessex. Śmierć Ivara spowodowała próżnię polityczną w Dublinie, w wyniku której doszło do konfliktów etnicznych. Lata niestabilnych rządów osłabiły Wikingów dublińskich tak bardzo, że zostali brutalnie wypędzeni przez irlandzką koalicję w 902, kiedy ”porzucili większość swoich okrętów i uciekli półżywi z powodu otrzymanych ran i załamania” („Roczniki z Ulster”). Wikingowie powrócili do Dublina dopiero w 917.

Irlandzkie źródła pisane podają różne miejsca, do których mieli udać się wypędzeni Wikingowie. Źródła archeologiczne wskazują, że wypędzeni Wikingowie zamieszkiwali od 902 do 917 w północno-zachodniej Anglii.

W 9 lub 10 w. dublińscy Wikingowie upamiętnili swoje pierwsze lądowanie w Irlandii przez umieszczenie przy ujściu rzeczki Steine (nazwa steinn oznaczała w języku staronordyjskim kamień) tzw. Długiego Kamienia, pokrytego być może napisami runicznymi, którego pierwowzory znaleziono w Skandynawii. Długi Kamień zaznaczono na planie z 1718, ale wkrótce potem zaginął.

Dublin w fazie późnowikińskiej (917 – 980)

Na początku 10 w. Irlandia była jednym z niewielu krajów w zachodniej Europie, które Wikingowie mogli względnie bezkarnie plądrować. Duże floty wikińskie, które pojawiały się w tym czasie w Irlandii tworzyły statki z załogami z kolonii wikińskich w Szkocji, wysp szkockich, północnej Anglii, Skandynawii i kontynentalnej części Europy.

W 917 Wikingowie odzyskali Dublin w czasie kampanii prowadzonej na lądzie. Po odbiciu Dublina kronikarze irlandzcy przestali określać go mianem longphort. Dublin zaczął funkcjonować od tego czasu bardziej jako ośrodek handlu niż rynek handlu niewolnikami. Od czasu panowania króla Sigtrygga (Sytryka) Cáecha, skandynawscy królowie Dublina zaczęli zwiększać swoje wpływy w wikińskim królestwie Jorku (nazywanym przez Wikingów Jorvik; współczesny York w północno-zachodniej Anglii). Stało się zwyczajem, że po śmierci wikińskiego króla Jorku, wikiński król Dublina starał się przejąć po nim władzę. Silna więź pomiędzy Jorkiem i Dublinem przetrwała do 952, gdy król Dublina Olaf Cúarán został wygnany z Jorku i skandynawskie królestwo Jorku przestało istnieć.

W fazie późnowikińskiej Wikingowie zmienili sposób przeprowadzania ataków. Najazdy lądowe przeprowadzane przy użyciu koni stały się o wiele częstsze od napadów dokonywanych na ośrodki położone na wybrzeżach przy pomocy statków. Głównymi celami napaści była prowincja Leinster z królestwami Brega i Mide oraz – najbardziej spustoszone – Kildare. Królowie Brega i Mide zorganizowali jednak skuteczny opór. Na dwadzieścia pięć konfliktów zbrojnych w tym czasie, tylko dziesięć zakończyło się zwycięstwem dublińskich Wikingów. Największym z nich było pokonanie Nialla Glúnduba w Bitwie pod Áth Cliath (Islandbridge) w 919. Wiele skarbów monet ukrytych w fazie późnowikińskiej może być dowodem chaosu wywołanego przez te wojny.

Od 936 Irlandczycy zaczęli przeprowadzać ataki na sam Dublin, które często kończyły się zdobyciem miasta. Dublin, tak jak i większe ośrodki klasztorne, stanowił łakomy kąsek dla rywalizujących ze sobą prowincji. Dziesiąte stulecie dla Dublina to pasmo napaści, bitew, oblężeń i okupacji. Po roku 944 Dublin zaczęto określać jako dún czyli „gród” czy „zamek”, co wskazuje na istnienie fortyfikacji, które miały pomóc w odpieraniu ataków.

Dublin w fazie irlandzko-wikińskiej (980 – 1170)

Okres pomiędzy latami 980 a 1014 to początek nowej fazy w historii Dublina, w czasie której dublińscy Wikingowie zostali rozgromieni przez dwóch energicznych wielkich królów irlandzkich: Máela Sechnailla II (władcę Mide) i Briana Bórumę (władcę Munster). Dublińscy Wikingowie ponieśli trzy wielkie klęski, najpierw w Bitwie pod Tarą (980), później w Bitwie w Glenn Máma (999) i ostatecznie w bitwie pod Clontarf (1014), a w 1052 stracili w końcu swoje autonomiczne królestwo Dublina.

W 980 Máel Sechnaill mac Domnaill, król południowego Uí Néill, został (pomimo sprzeciwu) wielkim królem i szybko zademonstrował swoją siłę przez rozgromienie dublińskich Wikingów pod Tarą, na swojej ojczystej ziemi. Olaf Cúarán, król Dublina, planując odwet, rozpoczął tworzenie armii z wojowników z wysp szkockich, ale Máel Sechnaill ubiegł go i w 981 obległ Dublin, zdobywając miasto po trzech dniach i nocach. Po oblężeniu stary król Wikingów przeniósł się do sławnego klasztoru św. Kolumby na wyspie Iona (notabene, wielokrotnie ograbianego przez Wikingów od 795 do 849, gdy mnisi uciekli do Kells w Irlandii i tam założyli nowy klasztor), gdzie zmarł jako chrześcijanin. W 989 Máel Sechnaill znowu pokonał Wikingów w Bitwie pod Áth Cliath i zmusił ich do schronienia się w dublińskim dún. Po odcięciu dostępu do słodkiej wody i trwającym tym razem dwadzieścia dni oblężeniu Wikingowie poddali się. Według roczników znanych jako Chronicum Scotorum Máel Sechnaill nałożył na pokonanych coroczny trybut w wysokości uncji złota (około 30 gramów) od każdego „ogrodu” czyli działki domowej.

Głównym rywalem Máela Sechnailla do tronu wielkiego króla był król północnego Munster, Brian Bóruma. Ich walka o dominację zakończyła się początkowo w 997, kiedy podzielili Irlandię na dwie części. Północ przypadła Máelowi Sechnaillowi a południe – z Dublinem i Leinster – Brianowi Bórumie. W 999 Brian Bóruma wyruszył z armią na północ, aby zająć Dublin. Dublińscy Wikingowie, sprzymierzeni z wojskiem z Leinster, zaatakowali armię Briana w Glenn Máma (przypuszczalnie koło Newcastle Lyons w hrabstwie Dublin). Po krwawej bitwie Brian zajął Dublin. W 1000 pozwolił wrócić do Dublina wikińskiemu królowi Sigtryggowi (Sytrykowi) Jedwabnobrodemu, który stał się jego wasalem. Brian rządził w mieście do powtórnego buntu mieszkańców Leinster i Dublina w 1013.

W 1014 doszło do Bitwy pod Clontarf pomiędzy Brianem Bórumą a zbuntowanym królem Leinster Máel Mórdą i jego dublińskimi sprzymierzeńcami oraz wikińskimi posiłkami ze Szkocji i wyspy Man. Bitwa zakończyła się zwycięstwem armii Briana, chociaż sam Brian Bóruma został zabity. Śmierć Briana wykorzystał król Mide, Máel Sechnaill II, który w 1015 roku zajął Dublin i spalił dún. Od tego czasu cudzoziemcy w Dublinie stracili prawdopodobnie polityczną niezależność i byli czasami zmuszani przez Irlandczyków do płacenia trybutu. Wydaje się dlatego, że najlepiej opisywać okres dziejów Wikingów w Dublinie od 980 do 1170 jako fazę irlandzko-wikińską, a nie wyłącznie wikińską. Dublińscy Wikingowie zachowali jednak znaczne wpływy w rejonie Morza Irlandzkiego, a zwłaszcza w skandynawskim królestwie wysp szkockich. Dublin, pomimo osłabienia jego roli politycznej i wojskowej, zaczął rozwijać się szybko jako ośrodek handlu międzynarodowego. W 997, za panowania Sigtrygga (Sytryka) Jedwabnobrodego, wybito w Dublinie pierwsze irlandzkie monety. Produkcja monet trwała do lat dwudziestych 12 w.

W 1052 król Leinster, Diarmait mac Maíl na Mbó wykorzystał znaczenie Dublina i obwołał się jego królem, aby wzmocnić swoją strategiczną pozycję w staraniach o tytuł wielkiego króla. Jego syn Murchad, który został królem Dublina po jego śmierci, pokonał Wikingów na wyspie Man i połączył oba królestwa. Dominacja Leinster zakończyła się w 1072, gdy król Munster, wnuk Briana Bórumy, Toirrdelbach ua Briain, a następnie jego syn, Muirchertach, stali się królami Dublina. Po Muirchertachu władzę w Dublinie przejęli znowu królowie z Leinster. Jeden z nich, Diarmait Mac Murchada, odegrał główną rolę w anglo-normańskim podboju Irlandii.

W połowie 12 w. Dublin był kwitnącym miastem ze zwartą zabudową złożoną z domów i ulic, nabrzeży i murów miejskich. Posiadał siedzibę królewską, mennicę, katedrę, rezydencję biskupią, liczne kościoły, dwa podmiejskie klasztory (ufundowane w 1139 i 1146), most na rzece Liffey prowadzący do północnego przedmieścia, wikińskie miejsce zgromadzeń (Thingmount; które jednak, jak się wydaje, przestało być wykorzystywane) i Długi Kamień, kamienny słup upamiętniający pierwsze lądowanie Wikingów. Wciąż częściowo posługiwano się w Dublinie językiem skandynawskim, pomimo zwierzchniej władzy królów irlandzkich, a społeczeństwo było kulturowo i etnicznie zróżnicowane.

Ilustr. 4. Przypuszczalny schematyczny plan Dublina z około 1170, przedstawiający miasto otoczone murem miejskim, położone na grzbiecie wzgórza w widłach rzeki Liffey i rzeczki Poddle (widać także port czy zbiornik pływowy przy ujściu rzeczki Poddle do Liffey nazywany „Czarnym basenem”) z katedrą i licznymi kościołami. Widać także miejsce zgromadzeń Wikingów (Thingmount), pobliskie kurhany grobowe i miejsce, w którym znajdował się wikiński tzw. Długi Kamień przy ujściu rzeki Steine.

Zdobycie Dublina przez Anglo-Normanów w 1170 oznacza kres wpływów skandynawskich. Istnieje tradycyjny przekaz, że Norwedzy i Irlandczycy mieszkający w Dublinie zostali wypędzeni z domów w obrębie murów miasta do nowego przedmieścia północnego nazywanego Ostmanby. Istnieją jednak przesłanki za istnieniem mostu na Liffey już w 1 połowie 11 w., który łączył Dublin z tym właśnie przedmieściem. Przedmieście północne zaczęto nazywać Oxmantown, zniekształconą nazwą pochodzącą od łacińskiej nazwy villa Ostmannorum oznaczającej „miasto ludzi ze wschodu”, która z kolei wywodzi się ze słowa w języku staronordyjskim Austmenn („ludzie ze wschodu”). Niewiele, jak dotąd, badań wykopaliskowych przeprowadzono w tej części miasta, ale bez wątpienia posiada ona znaczny potencjał archeologiczny.

Copyright by toderen, 2009

Krótki opis zabytków archeologicznych Wzgórza Tara

Ilustr. 1. Wzgórze Tara, Irlandia. Zdjęcie lotnicze, widok od północnego zachodu. Ponumerowano główne zabytki opisane w artykule.

Opis zabytków archeologicznych widocznych na ilustracji w artykule “Zabytki archeologiczne Wzgórza Tara”

Ilustr. 2. Trójwymiarowy model Wzgórza Tara i zabytków archeologicznych, które się na nim znajdują, stworzony na podstawie szczegółowych pomiarów przeprowadzonych w terenie. Widok od strony północno-zachodniej.

Ilustr. 1. Wzgórze Tara, Irlandia. Zdjęcie lotnicze, widok od północnego zachodu. Ponumerowano główne zabytki opisane w artykule. Kolejno od południa (prawy górny róg) są to:

1. “Gród Laoghaire’a” (prawdopodobnie rytualne prehistoryczne koliste miejsce otoczone rowem wewnętrznym i wałem o łącznej średnicy ok. 130 m)

2. “Gród Królewski” (przypuszczalnie wielkie rytualne prehistoryczne owalne miejsce otoczone rowem wewnętrznym i wałem, o wymiarach ok. 310 na 210 m, zajmujące powierzchnię ok. 7 ha)

3. “Dom Cormaca” (prawdopodobnie wczesnośredniowieczne dwuwałowe grodzisko pierścieniowe o łącznej średnicy 73 m)

4. “Siedziba Królewska” (przypuszczalnie duży prehistoryczny kurhan pierścieniowy)

5. “Kurhan Zakładników” (neolityczny megalityczny mały grób korytarzowy z kamiennym kurhanem, przykrytym późniejszym ziemnym płaszczem zawierającym pochówki z epoki brązu, o średnicy 21 m i wysokości 3,5 m)

6. “Gród Synodów” (wielofazowe stanowisko archeologiczne zawierające prehistoryczny mały kurhan pierścieniowy, pozostałości prehistorycznych kolistych budowli drewnianych, prawdopodobnie rytualnych, ślady części kręgu z drewnianych słupów, przypuszczalnie rytualnego oraz czterowałowe grodzisko pierścieniowe datowane na lata 300 – 500 n.e. o łącznej średnicy 83 m)

7. “Sala uczt” (być może prehistoryczna ceremonialna aleja czy prehistoryczny kursus, składający się z dwóch wałów o długości 203 m i szerokości 30 m)

8. “Gród Gráinne” (duży prehistoryczny kurhan pierścieniowy o łącznej średnicy ok. 70 m, z trzema pobliskimi kurhanami i pięcioma kolistymi obiektami położonymi na północ)

9. “Opadające Rowy” (dwa duże prehistoryczne kurhany pierścieniowe – północny (o łącznej średnicy 80 m) i południowy (o łącznej średnicy 57 m) z dwoma małymi kurhanami pierścieniowymi, trzema małymi kopcami znajdującymi się pomiędzy nimi oraz ośmioma małymi kopcami wzniesionymi jeden za drugim na zachodnim grzbiecie wzgórza na południe od kurhanu południowego – grzbiet widoczny lepiej na ilustr. 2).

Copyright by toderen, 2009

Więcej szczegółowych informacji w artykule „Zabytki archeologiczne Wzgórza Tara”

Zabytki archeologiczne Wzgórza Tara

Ilustr. Wzgórze Tara, Irlandia. Zdjęcie lotnicze, widok od północnego zachodu.

Zabytki archeologiczne Wzgórza Tara

Ilustr. Wzgórze Tara, Irlandia. Zdjęcie lotnicze, widok od północnego zachodu. Ponumerowano główne zabytki opisane w artykule. Kolejno od południa (prawy górny róg) są to: 1. “Gród Laoghaire'a” (prawdopodobnie rytualne prehistoryczne koliste miejsce otoczone rowem wewnętrznym i wałem o łącznej średnicy ok. 130 m) 2. “Gród Królewski” (przypuszczalnie wielkie rytualne prehistoryczne owalne miejsce otoczone rowem wewnętrznym i wałem, o wymiarach ok. 310 na 210 m, zajmujące powierzchnię ok. 7 ha) 3. “Dom Cormaca” (prawdopodobnie wczesnośredniowieczne dwuwałowe grodzisko pierścieniowe z 2 połowy I tys. n.e. o łącznej średnicy 73 m) 4. “Siedziba Królewska” (przypuszczalnie duży prehistoryczny kurhan pierścieniowy) 5. “Kurhan Zakładników” (neolityczny megalityczny mały grób korytarzowy z kamiennym kurhanem, przykrytym późniejszym ziemnym płaszczem zawierającym pochówki z epoki brązu, o średnicy 21 m i wysokości 3,5 m) 6. “Gród Synodów” (wielofazowe stanowisko archeologiczne zawierające prehistoryczny mały kurhan pierścieniowy, pozostałości prehistorycznych kolistych budowli drewnianych, prawdopodobnie rytualnych, ślady części kręgu z drewnianych słupów, przypuszczalnie rytualnego oraz czterowałowe grodzisko pierścieniowe datowane na lata 300 – 500 n.e. o łącznej średnicy 83 m) 7. “Sala uczt” (być może prehistoryczna ceremonialna aleja czy prehistoryczny kursus, składający się z dwóch wałów o długości 203 m i szerokości 30 m) 8. “Gród Gráinne” (duży prehistoryczny kurhan pierścieniowy o łącznej średnicy ok. 70 m, z trzema pobliskimi kurhanami i pięcioma kolistymi obiektami położonymi na północ) 9. “Opadające Rowy” (dwa duże prehistoryczne kurhany pierścieniowe - północny (o łącznej średnicy 80 m) i południowy (o łącznej średnicy 57 m) z dwoma małymi kurhanami pierścieniowymi i jedenastoma pobliskimi małymi kopcami).

Siedziby królewskie

We wczesnej literaturze irlandzkiej wyróżniają się wzmianki o kilku sławnych “siedzibach królewskich”. Cztery z nich: Tara (w irlandzkim języku celtyckim: Temair), Navan (nazywane także Navan Fort, aby nie pomylić tego miejsca z miastem irlandzkim o tej samej nazwie) (Emain Macha), Rathcroghan (Cruachain) i Knockaulin (Dún Ailinne) zostały zidentyfikowane jako ośrodki przedchrześcijańskie w kalendarzu świętych znanym jako Félire Óengusso (“Męczeństwo Oengusa”), który pochodzi z ok. 830 r. n.e. Bardzo często cytowane zdanie z tego kalendarza głosi przesadnie triumf chrześcijaństwa i porzucenie tych pogańskich miejsc wraz z nadejściem nowej religii w V w. lub około V w. n.e. W różnych wczesnośredniowiecznych źródłach pisanych określa się te miejsca jako królewskie osady czy grody, cmentarzyska lub miejsca zgromadzeń.

Archeolodzy od dawna utrzymywali, że duże, w przybliżeniu koliste, konstrukcje ziemne składające się z wałów i wewnętrznych rowów znajdujące się na Tarze, w Navan i Knockaulin, są powiązane między sobą. Współczesne badania terenowe i wykopaliskowe udowodniły, że te miejsca rzeczywiście można łączyć. W każdym z nich odkryto skomplikowane ślady praktyk rytualnych czy ceremonialnych z czasów późnoprehistorycznych. Przyjęto tutaj konwencję używania ich nazw w języku angielskim (Tara, Navan, Rathcroghan, Knockaulin), aby odróżnić istniejące źródła archeologiczne związane z tymi miejscami od źródeł pisanych.

Tara w hrabstwie Meath

Wzgórze Tara usytuowane jest mniej więcej w połowie drogi pomiędzy miastami Dunshaughlin i Navan w środkowo-południowej części hrabstwa Meath, ok. 40 km na północny zachód od stolicy Irlandii, Dublina. Zabytki położone są na niskim podłużnym wzgórzu o wysokości ok. 155 m n.p.m. i długości ok. 2 km. Z części zachodniej wzgórza, gdzie zbocze opada stromo, widać doskonale centralną równinę środkowej Irlandii. Pierwszy opis zabytków Wzgórza Tara pochodzi ze zbioru tekstów topograficznych znanych jako Dindshenchas (“Wiedza o nazwach miejsc”). Najwcześniejsza wersja Dindshenchas została zapisana w “Księdze z Leinster”, która datowana jest na ok. 1160 n.e. Wymienione są tam nazwy różnych zabytków i obiektów naturalnych oraz zapisane są legendy związane z każdym z nich. Baśniowe średniowieczne nazwy zostały powtórnie użyte jako nazwy zabytków Tary w XIX w. przez Johna O’Donovana i Georga Petrie’go podczas ich pracy dla Ordnance Survey (brytyjskiej agencji rządowej zajmującej się wykonywaniem map Wielkiej Brytanii i Irlandii). Niektóre z tych nazw, które pochodzą w zasadzie ze średniowiecznego archeologicznego badania terenowego, używane są dzisiaj powszechnie jako nazwy

miejsc otoczonych konstrukcjami

(w skrócie: miejsce otoczone (ang. enclosure) – uniwersalna nazwa określająca wszystkie stanowiska czy obiekty archeologiczne znajdujące się w Irlandii i Wielkiej Brytanii, które są miejscami otoczonymi przez specjalnie wykonane w tym celu konstrukcje, takie jak rowy, wały, kręgi kamienne czy drewniane, płoty, palisady lub mury. Nazwa “enclosure” w języku angielskim odnosi się zarówno do miejsca otoczonego konstrukcją zbudowaną przez ludzi, jak i do samej konstrukcji otaczającej takie miejsce. Terminu tego używa się najczęściej jako określenia ogólnego w przypadku, kiedy brakuje źródeł archeologicznych umożliwiających identyfikację funkcji danego stanowiska czy obiektu archeologicznego otoczonego konstrukcjami, lub też istnieją wśród archeologów kontrowersje, co do jego identyfikacji i interpretacji. Często są to miejsca łączone z prehistorycznymi rytuałami religijnymi, ale wiele z nich to konstrukcje związane z osadami. Najbardziej znanym miejscem otoczonym w Irlandii jest Ráith na Rí (czyli “Gród Królewski”) na Wzgórzu Tara w hrabstwie Meath, które było prawdopodobnie późnoprehistorycznym miejscem rytualnym, składającym się z masywnego wału, wewnętrznego głębokiego rowu i części wierzchołka wzgórza otoczonej tym rowem i wałem o powierzchni ok. 7 ha.),

kurhanów grobowych

(ang. burial mound – kopiec (kurhan) grobowy). Angielskie uniwersalne określenie: “mound” można tłumaczyć jako “kopiec” lub “kurhan” przy założeniu, że nie każdy kopiec jest konstrukcją pogrzebową; angielskie określenie: “barrow” związane jest ściśle z kopcem wznoszonym nad pochówkiem, czyli “kurhanem”. Angielski termin “tumulus”, także oznaczający “kurhan”, używany jest głównie jako określenie największych kurhanów lub kurhanów znajdujących się w krajach śródziemnomorskich)

oraz

ziemnych konstrukcji liniowych

(ang. linear earthwork – uniwersalna nazwa określająca wszystkie obiekty archeologiczne w Irlandii i Wielkiej Brytanii wykonane głównie przez wykopanie ziemi (rowy) i spiętrzenie ziemi (wały), które nie otaczają jakichś wybranych miejsc, ale są podłużnymi obiektami na planie linii (często równoległych) czy odcinków. Są to często względnie niewielkie obiekty o długości od kilkudziesięciu do kilkuset metrów, ale niekiedy ciągną się przez dziesiątki kilometrów. Najdłuższe ziemne konstrukcje liniowe tworzyły prawdopodobnie granice między pewnymi terytoriami).

Obecnie można zobaczyć ponad trzydzieści zabytków archeologicznych na Wzgórzu Tara, a drugie tyle zidentyfikowano dzięki fotografiom lotniczym i badaniom geofizycznym. Najważniejsze zabytki położone są na terenie o długości ok. 900 m, rozciągającym się z południa na północ. Należy do nich kilka miejsc otoczonych oraz liczne kurhany grobowe.

Ráith Laoghaire (“Gród Laoghaire’a”)

Na południu znajduje się częściowo zniszczone miejsce otoczone nazwane Ráith Laoghaire (“Gród Laoghaire’a”, wczesnohistorycznego króla Tary) o łącznej średnicy ok. 130 m. Wydaje się, że składa się z wału z wewnętrznym rowem, ale być może w tym rowie znajdują się ledwie dostrzegalne pozostałości drugiego wału.

Ráith na Rí (“Gród Królewski”)

Największe miejsce otoczone na wzgórzu to Ráith na Rí (“Gród Królewski”). Jest to w przybliżeniu owalna konstrukcja ziemna mierząca ok. 310 m na osi północ – południe i ok. 210 m na osi wschód – zachód, o powierzchni ok. 7 ha. “Gród Królewski” jest jednym z wyjątkowych irlandzkich miejsc otoczonych wzniesionych na wierzchołkach wzgórz, których elementami charakterystycznymi są wewnętrzne rowy i zewnętrzne wały. Takie konstrukcje znajdują się poza Tarą tylko w Navan i Knockaulin. Wewnątrz Ráith na Rí znajduje się co najmniej pięć zabytków. Należą do nich Dumha na nGiall (“Kurhan Zakładników”), Dumha na mBó (kurhan zaznaczony na pierwszych mapach Ordnance Survey, ale zniszczony później w trakcie prac rolniczych), Forradh (“Siedziba Królewska”) i Teach Chormac (“Dom Cormaca”).

Część wału “Grodu Królewskiego” stała się częścią współczesnej granicy między polami z kamiennym murem zbudowanym wzdłuż szczytu wału. Badanie planu wału pokazuje, że w różnych miejscach przebieg wału odbiega od regularnej krzywizny elipsy. Nie można wytłumaczyć wszystkich tych odchyleń przez lokalne anomalie topograficzne. Wydaje się, że niektóre wybrzuszenia wału powstały według przyjętego z góry planu. Dwa z tych odchyleń odpowiadają położeniu znanych zabytków, mianowicie kurhanowi Dumha na mBó i “Kurhanowi Zakładników”, a trzecie położeniu bardzo niskiego kolistego obiektu (o średnicy ok. 40 m) znajdującego się dokładnie na zachód od “Siedziby Królewskiej”, odkrytego dzięki zdjęciu lotniczemu.

Wydaje się prawdopodobne, że wybrzuszenia wału powstały przez umyślne działanie ze strony budowniczych, którzy chcieli, żeby wcześniejsze zabytki znalazły się wewnątrz “Grodu Królewskiego”. Konieczność zmiany przebiegu wału w celu włączenia do budowli wcześniejszych zabytków może świadczyć o niedbałym planowaniu, ale być może te odchylenia powstały celowo, aby wizualnie zaznaczyć włączenie tych zabytków do Ráith na Rí, uwypuklając ich obecność w przebiegu wału. W latach 50-tych XX w. S.P.Ó. Ríordáin przebadał wykopaliskowo odcinek rowu wewnętrznego. Rów okazał się głęboką fosą w kształcie litery V, wykopaną w skale macierzystej, o głębokości sięgającej 3 m. Wewnątrz tego rowu znajdował się rów o pionowych ścianach przeznaczony na palisadę.

Do “Grodu Królewskiego” prowadziły trzy przypuszczalne wejścia. Jedno od strony północno-zachodniej, drugie od wschodu i trzecie, odkryte podczas badań geofizycznych, po stronie południowej. Wejście wschodnie to zwykła przerwa w wale, który jest bardzo zniszczony w tym miejscu, ale wydaje się znajdować w tej samej linii, co wejście do

grodziska pierścieniowego

(ang. ringfort – uniwersalna nazwa określająca obiekty archeologiczne znajdujące się przede wszystkim w Irlandii, które są stanowiskami osadniczymi, przeważnie z wczesnej fazy wczesnego średniowiecza (z 2 połowy I tys. n.e.), najczęściej otoczonymi kolistymi lub owalnymi rowami (i wałami) w formie pierścieni (niekiedy kilkoma koncentrycznymi rowami i wałami) pełniącymi w większości funkcje fortyfikacji obronnych)

znanego jako “Dom Cormaca”. Dzięki badaniu geomagnetycznemu odkryto zagadkowy obiekt w kształcie lejka, być może rowy palisadowe, rozszerzający się od około 8 m w pobliżu wejścia w wale do około 20 m blisko “Domu Cormaca”. Badanie geofizyczne potwierdziło obecność wejścia od strony południowej i wykazało, że obiekt liniowy, który znajduje się w tym miejscu wewnątrz rowu wewnętrznego, wykryty dzięki badaniu geomagnetycznemu, jest zakłócony przez obiekt o szerokości ok. 3 m. Ten obiekt liniowy może stanowić kontynuację rowu palisadowego zidentyfikowanego przez Ó. Ríordáina, ale nie ma tam związanej z nim przerwy w rowie wewnętrznym. To sama obserwacja odnosi się do rowu wewnętrznego przy wejściu północno-zachodnim, gdzie badanie geofizyczne również nie potwierdziło obecności przerwy w rowie wewnętrznym, choć także tam są, wykryte dzięki badaniu geomagnetycznemu, ślady przypuszczalnego rowu palisadowego. Conor Newman przypuszcza, że rów wewnętrzny zarówno przy wejściu północno-zachodnim, jak i wejściu południowym został zasypany w celu stworzenia ramp wejściowych. Te wydarzenia miały miejsce prawdopodobnie w tym samym czasie, co budowa palisady i być może wskazują na bardziej obronną rolę Ráith na Rí w późniejszym okresie.

Forradh (“Siedziba Królewska”) i Teach Chormac (“Dom Cormaca”)

Dwa połączone ze sobą zabytki – Forradh i Teach Chormac – są najbardziej okazałymi zabytkami wewnątrz Ráith na Rí. Kolista konstrukcja ziemna znana obecnie jako Teach Chormac (“Dom Cormaca”; który był być może siedzibą bohaterskiego króla Cormaca mac Airt) jest dwuwałowym grodziskiem pierścieniowym. Majdan grodziska, otoczony przez dwa wały rozdzielone rowem, jest płaski. Niemal w środku tego obszaru znajduje się niski, zbliżony do prostokąta, kopczyk (pozostałości budynku?). Łączna średnica budowli wynosi 73 m. Wejście, z rampą wejściową zbudowaną w poprzek rowu, znajduje się od strony północno-wschodniej.

Forradh (czyli “Siedziba Królewska”) jest wysokim kopcem z płaskim wierzchołkiem otoczonym przez rów i – na znacznej części swojego obwodu – przez dwa wały przedzielone rowem. Wewnętrzny układ tych rowów wydaje się wskazywać, że Forradh jest dużym kurhanem pierścieniowym otoczonym podwójnym wałem. Za tą hipotezą przemawia także włączenie do większego wału wewnętrznego trzech małych kolistych kurhanów grobowych (od strony północno-wschodniej, południowo-wschodniej i zachodniej). Wał zewnętrzny jest znacznie węższy i być może został wzniesiony w późniejszym czasie. Rozmiary tego wału są podobne do rozmiarów wału zewnętrznego otaczającego “Dom Cormaca” i być może wał ten jest dowodem fizycznego powiązania późniejszego stanowiska osadniczego z wcześniejszym założeniem grobowym. Podobna połączona konstrukcja ziemna istnieje w Carnfree w pobliżu Rathcrogan.

Kamień w kształcie słupa, z granitu z Newry, stojący na wierzchołku “Siedziby Królewskiej” ma długość 1,55 m. Według tradycyjnego przekazu stał pierwotnie koło “Kurhanu Zakładników” od strony północnej. Z tego powodu uważa się obecnie, że jest to Lia Fáil (”Kamień Przeznaczenia”), który jakoby wydawał okrzyk podczas koronacji prawowitego króla Tary.

Dumha na nGiall (“Kurhan Zakładników”)

Średniowieczna nazwa Dumha na nGiall (“Kurhan Zakładników”) odnosi się do dużego kolistego kurhanu o średnicy 21 m i wysokości 3,5 m, znajdującego się przy północnym krańcu “Grodu Królewskiego”. Wykopaliska przeprowadzone w latach 1955-56 i w 1959 wykazały, że jest to zabytek wczesnoprehistoryczny: mały, niezróżnicowany megalityczny grób korytarzowy, wybudowany przypuszczalnie ok. 3000 r. p.n.e., który został przykryty

kamiennym kurhanem

(ang. cairn – nazwa w języku angielskim pochodząca od càrn – słowa w irlandzkim i szkockim języku celtyckim, oznaczająca kopiec lub kurhan grobowy wzniesiony wyłącznie z kamieni)

W czasach późniejszych ten kamienny kurhan został nakryty ziemnym płaszczem, w którym odkryto liczne pochówki z końca III i początku II tysiąclecia p.n.e. Pod kurhanem znaleziono część obiektu, który być może był rowem fundamentowym drewnianej palisady. Jest to najstarszy zidentyfikowany obiekt archeologiczny na Wzgórzu Tara. Być może rów ten, datowany metodą radiowęglową na lata 3355 – 2465 p.n.e., stanowił część najstarszego miejsca otoczonego z końca IV tys. p.n.e.

Wewnętrzny rów wielkiego “Grodu Królewskiego”, który nie był obronną fosą, obecność “Kurhanu Zakładników” – rozbudowanego prehistorycznego kurhanu grobowego oraz “Siedziby Królewskiej” – pierścieniowego kurhanu grobowego, do którego włączono mniejsze kurhany grobowe, sugerują, że Ráith na Rí był wyróżniającą się konstrukcją o przeznaczeniu rytualnym. Jeśli Teach Chormac jest rzeczywiście stanowiskiem osadniczym typu grodu pierścieniowego z I tys. n.e., to działalność ludzi związana z osadnictwem wyparła lub zdominowała funkcję rytualną “Grodu Królewskiego”. Wydaje się, że podobne wydarzenia miały miejsce w przypadku “Grodu Synodów”.

“Gród Synodów”

Nazwa “Gród Synodów” upamiętnia synody kościelne, które przypuszczalnie odbywały się na Tarze na początku VIII w. n.e. pod przewodnictwem św. Adomnána. Zabytek ten ucierpiał dotkliwie pomiędzy 1899 a 1902, kiedy Żydzi mieszkający w Wielkiej Brytanii przeprowadzili tam szalone wykopaliska w poszukiwaniu Arki Przymierza. “Gród Synodów” wygląda na bardzo zniszczony wielowałowy gród pierścieniowy, jednak wykopaliska przeprowadzone przez S.P.Ó. Ríordáina w latach 1952-53 wykazały, że jego dzieje były bardziej skomplikowane.

W pierwszej fazie użytkowania przez ludzi “Gród Synodów” wykorzystywany był jako cmentarz, składający się z owalnego

rowu pierścieniowego

(ang. ring ditch – nazwa obiektu archeologicznego w Irlandii i Wielkiej Brytanii, związanego albo (częściej) z pochówkiem czy pochówkami ludzkimi albo (rzadziej) z domami, określająca regularny rów (i niekiedy wał) w kształcie pierścienia, otaczający teren, na którym pochowano zmarłego (zmarłych) lub istniał dom. Terminu tego używa się najczęściej jako jako określenia ogólnego w przypadku, kiedy brakuje źródeł archeologicznych umożliwiających identyfikację funkcji stanowiska czy obiektu archeologicznego. Często rowy pierścieniowe są jedynymi pozostałościami całkowicie zniszczonych przez orkę kurhanów grobowych. Niekiedy rowy pierścieniowe są resztkami kolistych domów – w takich przypadkach rowy pierścieniowe były zwykłymi rowami fundamentowymi lub rowami drenażowymi. Określenia “rów pierścieniowy” nie stosuje się zwykle w odniesieniu do większych pierścieniowych obiektów archeologicznych, które zamiast tego nazywane są “miejscami otoczonymi konstrukcjami” (ang. enclosure.)

mierzącego 27.5 m (krótsza oś) i 35 m (dłuższa oś) z niskim kurhanem pierścieniowym (o średnicy ok. 17 m) znajdującym się po stronie północno-zachodniej (obecnie jest widoczny pomiędzy środkowym a zewnętrznym wałem późniejszego grodu pierścieniowego). Ten kurhan pierścieniowy zawierał pierwotnie pięć pochówków ciałopalnych. Nieco później wierzchołek kurhanu został zniwelowany i umieszczono w jego środku cztery pochówki kremacyjne i jeden inhumacyjny pochówek zmarłego w pozycji skurczonej na boku. Nie znaleziono żadnych zabytków archeologicznych umożliwiających datowanie tych dwóch okresów związanych z chowaniem zmarłych w kurhanie.

Drugą fazę użytkowania reprezentuje kilka wąskich rowów fundamentowych pod koliste ściany czy palisady, będące elementami struktur zbudowanych z drewna, o średnicach od 16 do 30 m. Zidentyfikowano conajmniej cztery oddzielne fazy budowlane oraz część kręgu z wolnostojących słupów drewnianych. Taki zróżnicowany układ kolistych struktur drewnianych przypomina układy kolistych obiektów archeologicznych w Navan i Knockaulin. Nad zabytkami tej fazy zalegała warstwa żółtej gliny, w której nic nie znaleziono.

Nad tą warstwą gliny odkryto grupę pięciu pochówków inhumacyjnych i dwóch pochówków ciałopalnych należących do trzeciej fazy.

Wielowałowe grodzisko pierścieniowe reprezentuje czwartą, ostatnią fazę użytkowania “Grodu Synodów” i jest datowane na okres pomiędzy 300 a 500 n.e. To grodzisko pierścieniowe składa się z czterech wałów, którym towarzyszą cztery zewnętrzne rowy. Wewnętrzny rów z wałem usytuowano na miejscu rowu pierścieniowego z fazy pierwszej, a kurhan pierścieniowy znalazł się pomiędzy dwoma zewnętrznymi wałami. Całkowita średnica tego grodziska wynosi 83 m. We wnętrzu grodu znaleziono ślady dwóch domów zbudowanych na planie prostokąta, a kilka znalezisk (ołowiana pieczęć, obrobiony szklany kamień do osadzenia w pierścieniu albo w broszy oraz żelazna beczułkowata kłódka) dowodzi kontaktów z rzymską Brytanią.

Teach Miodhchuarta (“Sala Uczt”)

Para długich równoległych wałów ziemnych znajdująca się w odległości 70 m na północ od wielowałowego “Grodu Synodów” nosi nazwę Teach Miodhchuarta czyli “Sala Uczt”. Ta konstrukcja była przedmiotem wielu średniowiecznych spekulacji dotyczących nawet wyglądu miejsca do siedzenia. Równoległe, lekko skręcone wały zorientowane są na osi północ – południe i opadają w dół zbocza Wzgórza Tara na długości 203 metrów i łącznej szerokości ok. 30 m. Wydaje się, że oba wały wzniesiono z ziemi wykopanej ze środka konstrukcji, który jest obecnie poniżej poziomu gruntu. W zachodnim wale znajduje się conajmniej pięć przerw, a w wale wschodnim pięć lub sześć przerw. Na południowym końcu są słabo widoczne pozostałości wału zamykającego konstrukcję. Koniec północny miał jakoby znajdować się na terenie mokradeł znanych z Dindshenchas (“Wiedzy o nazwach miejsc”) jako “Bagna Tary”. “Sala Uczt” była prawdopodobnie konstrukcją ceremonialną, podobnie jak tzw. Mucklaghs w Rathcroghan (które również zakręcają i kończą się w pobliżu zbiornika wodnego). Równie prawdopodobne jest, że “Sala Uczt” to tzw.

kursus

(od cursus (ang. cursus) – nazwy zapożyczonej z łaciny przez pierwszych brytyjskich archeologów na określenie typu obiektu archeologicznego składającego się zazwyczaj z dwóch równoległych wałów ziemnych z rowami zewnętrznymi o długości kilkuset metrów, przypominającego rzymski tor wyścigowy (cyrk). Współcześni archeolodzy uważają, że są to pozostałości jednych z najstarszych prehistorycznych monumentalnych konstrukcji z Wysp Brytyjskich, pochodzących z neolitu i prawdopodobnie pełniących funkcję budowli rytualnych)

czyli ceremonialna aleja, zorientowana w kierunku “Kurhanu Zakładników” (chociaż nie w kierunku samego grobu korytarzowego z wejściem wschodnim nakrytego tym kurhanem). Istnieje także hipoteza, że mogła to być irlandzka wersja jednego z miejsc otoczonych prostokątnymi konstrukcjami znanych z kontynentalnej części Europy i datowanych na różne okresy późnej prehistorii.

Ráith Ghráinne (“Gród Gráinne”)

Ráith Ghráinne, czyli tzw. “Gród Gráinne”, legendarnej ukochanej Diarmaid’a, jest dużym kurhanem pierścieniowym, składającym się z usytuowanego w centrum kolistego kopca o średnicy ok. 32 m, otoczonego rowem i zewnętrznym wałem (oznaczonego numerem 31:53). Na środku tego kolistego kopca znajduje się zagłębienie o średnicy 13,5 m, w którym skonstruowano kolisty rów i niski wał zewnętrzny (należące do małego kurhanu pierścieniowego). Wał zewnętrzny “Grodu Gráinne“ o średnicy ok. 70 m rozszerza się znacznie w ćwiartce północno-zachodniej i obejmuje mały kopiec.

Badania geofizyczne i badania zdjęć lotniczych udowodniły obecność w tym miejscu niezwykłych, nakładających się na siebie, kolejno budowanych kurhanów pierścieniowych. Mały kopiec wspomniany uprzednio jest w rzeczywistości centralnym kopcem dużego kurhanu pierścieniowego (z numerem 31:54), celowo włączonym do “Grodu Gráinne”. Do tego dużego kurhanu pierścieniowego, o średnicy ok. 60 m, włączono także od strony północno-wschodniej mały kolisty kopiec, o średnicy ok. 20 m, być może otoczony rowem (nr 31:55). Badania geofizyczne wydają się dowodzić, że północno-zachodnia ćwiartka kurhanu 31:54 została zniszczona przez inny duży kurhan pierścieniowy 31:56, którego kolisty obszar centralny o średnicy ok. 26 m otacza rów z niskim wałem zewnętrznym o średnicy ok. 44 m. Prawdopodobna kolejność budowy tych zabytków wyglądała zatem następująco: mały kopiec 31:55 włączono do dużego kurhanu pierścieniowego 31:54, który został częściowo zniszczony przez później wzniesiony kurhan pierścieniowy 31:56 i częściowo włączony do najpóźniej wybudowanego kurhanu pierścieniowego nazwanego “Grodem Gráinne” (31:53).

Na północ i północny wschód od “Grodu Gráinne” znajduje się pięć innych niskoprofilowych obiektów kolistych.

Claonfhearta (“Opadające Rowy”)

Claonfhearta czyli tzw. “Opadające Rowy” znajdują się na północny zachód od “Sali Uczt” na stromym zachodnim zboczu wzgórza. Nazwa pochodzi od ich usytuowania. Uważano, że są to pozostałości rezydencji królewskiej, która osunęła się w dół zbocza, gdy król Tary wydał niesprawiedliwy wyrok. Zarówno północne, jak i południowe “Opadające Rowy” są dużymi pierścieniowymi kurhanami grobowymi o średnicach 80 m (kurhan północny) i 57 m (kurhan południowy). Kurhan północny otoczony jest wałem, do którego włączono od strony północnej mały kurhan pierścieniowy. Otwór w środku kopca kurhanu północnego wskazuje na starożytne zakłócenie. Na wierzchołku centralnego kopca kurhanu południowego wzniesiono mały kolisty kopiec. Pomiędzy kurhanem południowym i kurhanem północnym znajduje się trzy inne małe kopce. Na południe od dużego kurhanu południowego, na zachodniej krawędzi wzgórza, znajduje się osiem podobnych małych kopców, wzniesionych jeden za drugim.

Podsumowanie

Zwyczaj celowego włączania wcześniej zbudowanych zabytków do zabytków zbudowanych później zaobserwowano w “Grodzie Królewskim” “Grodzie Synodów”, “Siedzibie Królewskiej” i “Grodzie Gráinne” (oraz w “Kurhanie Zakładników”, aczkolwiek w innej formie). Przypuszczalnie oznacza to, że wcześniejsze budowle uważano często za tak ważne, że należało włączać je do późniejszych konstrukcji. Różnicę czasową pomiędzy tymi różnymi fazami działalności ludzi można określić jedynie za pomocą badań wykopaliskowych, ale jeśli nawet chronologia nie jest pewna, te różnorodne zabytki dobitnie dowodzą, że przez znaczną część prehistorii kontynuowano na Tarze starannie zaplanowane rytuały. Zarówno w “Siedzibie Królewskiej”, jak i w “Grodzie Gráinne” wcześniejsze kopce włączono do tych budowli w taki sposób, że wystają nie do wewnątrz, ale na zewnętrz konstrukcji, i tym samym nie zakłócają przebiegu rowów wewnętrznych. Wydaje się natomiast, że do północnego kurhanu pierścieniowego nazywanego “Opadającymi Rowami” i być może do grodziska pierścieniowego nazywanego “Grodem Synodów” włączono całe wcześniejsze kurhany, składające się z centralnych kopców, wewnętrznych rowów i wałów. Kopce wcześniejszych kurhanów jednak nawet tam włączono do wałów tak, aby wystawały na zewnątrz konstrukcji.

Od przypuszczalnego miejsca otoczonego konstrukcją, zbudowanego wcześniej od “Kurhanu Zakładników” do dowodów kontaktów z późnym cesarstwem rzymskim pochodzących z “Grodu Synodów”, to znaczy od czasów przed 3000 p.n.e. do 400 n.e., czyli ponad trzy tysiąclecia, Wzgórze Tara było przede wszystkim ośrodkiem praktyk pogrzebowych i rytualnych. Pewne jest, że niektóre zabytki budowano kolejno po sobie w stosunkowo krótkich odstępach czasu, ale wciąż wymaga udowodnienia hipoteza, że wykorzystywano Wzgórze Tara nieprzerwanie przez cały ten czas. Ten długi łańcuch, choć z brakującymi ogniwami, przykładów działań ludzkich dobrze ilustruje sposób, w jaki następujące po sobie pokolenia zmieniają czy powtórnie kształtują zabytki i krajobrazy.

Copyright by toderen, 2009, na podstawie pracy Johna Waddella „The Prehistoric Archaeology of Ireland”

Archeologia: Krąg w Lismullin (Lismullin Henge)

 

 

Ilustr. 1. Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Lismullin 1, widok od strony północno-zachodniej. Widać granice pasa autostradowego. Krąg w Lismullin znajdował się w naturalnym zagłębieniu, które tworzyło środek wzniesienia górującego nad doliną rzeki Gabhra (obszar na drugim planie przykryty niebieskimi pasami folii ochronnej w pasie autostradowym i teren z nim sąsiadujący, położony poza granicą stanowiska w kierunku południowo-zachodnim). Na pierwszym planie dolina rzeki Gabhra i baza archeologiczna. W głębi, na trzecim planie, grodzisko Rath Lugh (wzgórze częściowo porośnięte drzewami za hałdą wierzchniej warstwy ziemi ze stanowiska). Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin (znany w języku angielskim jako Lismullin Henge lub Lismullin Circle) jest unikalnym, dużym (krąg zajmował obszar 0,5 hektara), prawdopodobnie rytualnym, kręgiem zbudowanym z niezwykle małych słupków drewnianych w środku naturalnego amfiteatru, datowanym – na podstawie dwóch dat radiowęglowych obejmujących okres od 520 do 370 r. p.n.e. – na wczesną epokę żelaza, znalezionym w Irlandii przez polskiego archeologa Krzysztofa Kmiecika w dniu 7 lutego 2007 podczas usuwania wierzchniej warstwy ziemi ze stanowiska archeologicznego Lismullin 1 w celu przeprowadzenia wykopalisk ratowniczych.

Stanowisko Lismullin 1 było jednym ze stanowisk archeologicznych zidentyfikowanych w czasie wstępnych sondaży archeologicznych w pasie autostrady M3 i przebadanych wykopaliskowo przed budową autostrady M3.

Ilustr. 2. Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Lismullin 1, widok od strony wschodniej. Krąg w Lismullin znajdował się w środku naturalnego amfiteatru, który tworzył środek wzniesienia górującego nad doliną rzeki Gabhra (obszar przykryty niebieskimi pasami folii ochronnej w pasie autostradowym i teren z nim sąsiadujący, położony poza granicą stanowiska w kierunku południowo-zachodnim). Na drugim planie dolina rzeki Gabhra i baza archeologiczna. Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin zbudowano około 2 kilometrów na północny wschód od Wzgórza Tara, wczesnochrześcijańskiej siedziby królewskiej i duchowej stolicy współczesnej Irlandii, w naturalnym polodowcowym zagłębieniu w kształcie misy przypominającym kolisty amfiteatr, które tworzyło środek wzgórza znajdującego się na wschodniej krawędzi doliny rzeki Gabhra.

Ilustr. 3. Mapa pokazująca stanowisko archeologiczne Lismullin 1 w relacji do niektórych innych stanowisk archeologicznych odkrytych w pasie autostrady M3 (pas zaznaczony na czerwono), drogi krajowej N3 (zaznaczona na zielono) i Wzgórza Tara (na południowy zachód od stanowiska Lismullin 1; wierzchołek zaznaczony jako punkt widokowy). Skala 1:50 000.

Krąg w Lismullin był niezwykle trudnym do odkrycia zabytkiem. Skonstruowano go – niemal wyłącznie – z małych drewnianych słupków, wbijanych w ziemię, o średnicach wynoszących przeciętnie od 0,10 do 0,15 metra, które tworzyły:

Ilustr. 4. Krąg w Lismullin. Archeolodzy oczyszczają fragment powierzchni stanowiska z pozostałościami kręgu, aby przygotować krąg do wykopalisk. Widać dołki posłupkowe z pierwszego (zewnętrznego) pierścienia i drugiego (wewnętrznego) pierścienia kręgu zewnętrznego (ciemniejsze małe koliste plamki oznaczone chorągiewkami z biało-czerwonej taśmy) w pobliżu wejścia wschodniego . Widać także pasy niebieskiej folii ochronnej, którą przykryto krąg przed wykopaliskami. Zdjęcie zrobiono patrząc w kierunku północnym. Kwiecień 2007.

krąg zewnętrzny, o imponującej średnicy zewnętrznej wynoszącej 80 metrów, który składał się z dwóch koncentrycznych pierścieni słupków (w sumie od 300 do 400 słupków, wbijanych w odstępach wynoszących przeciętnie od 0,60 do 1 metrów) oddalonych od siebie przeciętnie od 1,5 do 2 metrów;

wejście wschodnie w kręgu zewnętrznym, będące najprawdopodobniej monumentalną bramą wejściową lub przejściem bramnym, zbudowanym z czterech dużych słupów drewnianych;

aleja wejściowa o szerokości 4 metrów i długości około 30 metrów, skonstruowana z kołków drewnianych (wbijanych przeciętnie w odstępach wynoszących około 3 metry), tworzących dwa równoległe rzędy alei prowadzącej od wejścia wschodniego do kręgu wewnętrznego;

krąg wewnętrzny, czyli koncentryczny pierścień wewnętrzny o średnicy 16 metrów, zbudowany z 60 słupków, usytuowany w najniższej części naturalnego amfiteatru w Lismullin. Krąg wewnętrzny był bez wątpienia najważniejszym miejscem całego kręgu, centrum – prawdopodobnie religijnej – ceremonii, która miała tam miejsce we wczesnej epoce żelaza.

W środku kręgu wewnętrznego, na przedłużeniu alei wejściowej, znajdował się szereg jam, a w pobliżu kręgu wewnętrznego, podłużna jama przecinała aleję wejściową. Wypełniska tych jam zawierały duże ilości węgla drzewnego oraz fragmenty niezidentyfikowanych, przepalonych i nieprzepalonych kości. Te jamy najprawdopodobniej również należały do kręgu.

Być może również tzw. konstrukcja z czterech słupów, znajdujaca się na północny zachód od kręgu wewnętrznego i tzw. konstrukcja w kształcie krzyża, usytuowana na południowy zachód od kręgu wewnętrznego były częściami kręgu w Lismullin.

Ilustr. 5. Krąg w Lismullin. Plan przedwykopaliskowy kręgu zorientowany w kierunku północnym. Widać dołki posłupkowe z dwóch pierścieni kręgu zewnętrznego i kręgu wewnętrznego oraz dołki pokołkowe alei wejściowej i wejście wschodnie. Widoczne są także jamy w środku kręgu wewnętrznego, podłużna jama przecinająca aleję wejściową oraz doły posłupowe i dołki posłupkowe usytuowane na południowy-zachód od kręgu wewnętrznego (część tzw. konstrukcji w kształcie krzyża). Skala 1:500. Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin był zatem przemyślaną, skomplikowaną konstrukcją, której istotny element stanowił unikalny teren, na którym ją zbudowano, wydatnie zwiększający wymiary tej konstrukcji, jak i jej przypuszczalną pojemność (powierzchnia naturalnego amfiteatru w Lismullin wynosiła około 1,5 hektara). Krąg w Lismullin był prawdopodobnie miejscem zgromadzeń lub świątynią (być może kręgiem świątynnym ze świątynią znajdującą się w jego centrum) albo zarówno świątynią, jak i miejscem zgromadzeń.

Ilustr. 6. Topografia stanowiska Lismullin 1 i jego otoczenia, z naniesionymi granicami pasa autostradowego, stanowiska oraz schematycznym planem kręgu w Lismullin. Widać wzniesienie górujące nad doliną rzeki Gabhra (dolina rzeki po stronie zachodniej; po lewej) z naturalnie zagłębionym środkiem w kształcie amfiteatru, w którym zbudowano krąg w Lismullin (zaznaczono podwójny krąg zewnętrzny i krąg wewnętrzny, wejście wschodnie i aleję wejściową).

Krąg w Lismullin wykazuje wiele podobieństw do prehistorycznych, pochodzących głównie z neolitu i epoki brązu, kolistych lub owalnych budowli rytualnych z Irlandii i Brytanii, z których niektóre nazywa się kręgami (ang. henges), z najlepiej znanym kręgiem Stonehenge. Krąg w Lismullin był prawdopodobnie podobny, w odniesieniu do celu, któremu służył i sposobowi, w jaki go używano, do współczesnej świątyni kultu religijnego.

Forma kręgu wydaje się być symbolem ludzkiej społeczności i była prawdopodobnie związana jako symbol boga Słońca z przypuszczalnie solarną religią budowniczych kręgu w Lismullin, na co wskazuje również usytuowanie wejścia do kręgu od wschodu. Wejście od strony wschodniej jest wspólną cechą wielu kręgów.

Ilustr. 7. Krąg w Lismullin w środku naturalnego amfiteatru, ciemniejszy obszar z wyraźnym zaciemnieniem w środku, gdzie znajdował się krąg wewnętrzny; stan przed wykopaliskami. Widać granicę pasa autostradowego, za którą znajdują się nienaruszone pozostałości kręgu. Widok od strony północnej, na drugim planie dolina rzeki Gabhra. Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin można rekonstruować na kilka sposobów.

Przypuszczalnie wszystkie słupki z kręgu zewnętrznego były względnie niskimi, wolnostojącymi obiektami, które umożliwiały obserwację tego, co działo się w niżej położonej części amfiteatru w Lismullin: w pobliżu kręgu wewnętrznego lub w samym kręgu wewnętrznym. Oba pierścienie słupków kręgu zewnętrznego mogły także być elementami płotów, stanowiących być może granicę okręgu świątynnego. Średnica kręgu zewnętrznego była zbyt duża, by można było przekryć krąg zewnętrzny dachem, dlatego z pewnością była to konstrukcja zbudowana na otwartej przestrzeni.

Słupki kręgu wewnętrznego były także przypuszczalnie wolnostojącymi obiektami, ale mogły być wyższe od słupków kręgu zewnętrznego. Krąg wewnętrzny mógł być także strukturą w formie płotu albo nawet budynkiem ze ścianami i dachem.

Wejście wschodnie było przypuszczalnie monumentalną konstrukcją (bramą lub przejściem bramnym) zbudowaną z czterech – prawdopodobnie wysokich – dużych słupów.

Kołki tworzące aleję wejściową były przypuszczalnie wolnostojącymi, względnie niskimi obiektami.

Ilustr. 8. Krąg w Lismullin. Archeolodzy wykopują i dokumentują dołki posłupkowe z dwóch pierścieni kręgu zewnętrznego w pobliżu wejścia wschodniego (część północno-wschodnia). Na pierwszym planie widać przekrój przez dwa dołki posłupkowe z dwóch pierścieni (zewnętrznego i wewnętrznego) kręgu zewnętrznego. Wrzesień 2007.

Zadziwiające jest, że ogromna większość pozostałości obiektów tworzących krąg w Lismullin przetrwała tysiące lat. Wiadomo, że drewno jest nietrwałym materiałem budowlanym, dlatego słusznym wydaje się przypuszczenie, że krąg w Lismullin był używany przez względnie krótki czas. Być może nawet wybudowano go w celu odprawienia tylko jednego rytuału. Jeśli to prawda, to mógł być to rytuał pogrzebowy. Być może niezidentyfikowane fragmenty przepalonych i nieprzepalonych kości oraz węgiel drzewny z jam usytuowanych wewnątrz kręgu wewnętrznego i z podłużnej jamy przecinającej aleję wejściową są pozostałościami pochówków ciałopalnych. Być może jamy te były jamami ofiarnymi, zawierającymi resztki posiłków rytualnych, spożywanych przez ludzi zebranych w kręgu ku czci jakiegoś bóstwa lub ważnego zmarłego członka lokalnej społeczności pochowanego w kręgu lub w pobliżu kręgu w Lismullin, albo zarówno ku czci ważnej zmarłej osoby, jak i jakiegoś boga.

Wydaje się, że podłużna jama przecinająca aleję wejściową oddzielała wyraźnie krąg wewnętrzny od reszty kręgu. Być może była to właściwa jama ofiarna z resztkami po uczcie (ucztach) rytualnej ku czci bóstwa lub stypie (stypach), a jamy w środku kręgu wewnętrznego mogły zawierać częściowe pochówki kremacyjne ważnych zmarłych (ang. token cremation burials) lub też związane były ściśle z kultem jakiegoś bóstwa.

Jeśli weźmiemy pod uwagę unikalność konstrukcji kręgu w Lismullin, jego imponujące wymiary oraz położenie w pobliżu Wzgórza Tara, które było wczesnochrześcijańską siedzibą królewską z tradycjami władzy królewskiej sięgającymi ery przedchrześcijańskiej oraz znaczenie Wzgórza Tara dla ludzi wcześniej zamieszkujących ten obszar (na które wskazują neolityczny kurhanowy grób megalityczny, liczne pochówki z epoki brązu, jak również wiele prehistorycznych kurhanów pierścieniowych oraz kilka przypuszczalnie rytualnych konstrukcji prehistorycznych, które tam odkryto), wydaje się spójnym wiązanie kręgu w Lismullin z lokalnym ośrodkiem władzy, być może nawet królewskiej.

Krąg w Lismullin mógł być zatem świątynią (być może pogrzebową) z pochówkiem ciałopalnym ważnej osoby stojącej na czele ówczesnej społeczności (lub pochówkami kremacyjnymi kilku takich osób), służąc jednocześnie jako ważne miejsce zgromadzeń, albo też świątynią grobową, w której zbierano się by uczcić jakiegoś boga i ważną zmarłą osobę (czy osoby), pochowaną w kręgu lub w jego pobliżu, poprzez ofiarną ucztę (czy uczty) pogrzebową lub rytualną.

Musimy jednak pamiętać, że pozostałości jednej trzeciej kręgu w Lismullin, które znajdują się poza pasem autostradowym i nie zostały przebadane wykopaliskowo, mogą dostarczyć w przyszłości nowe źródła archeologiczne, potwierdzające lub obalające przedstawione hipotezy. Niemniej jednak jest pewne, że to co działo się w kręgu w Lismullin było związane z tym, co działo się na Wzgórzu Tara we wczesnej epoce żelaza.

Plan budowy autostrady M3 w pobliżu wzgórza Tara od samego początku wzbudził poważne kontrowersje. Jeden z jego przeciwników, archeolog Conor Newman, autor jednych z najważniejszych opracowań na temat zabytków Wzgórza Tara, powiedział, że to, co wydarzyło się koło Wzgórza Tara będzie ”miarą, według której – jako strażników dziedzictwa kulturowego – osądzą nas potomni”. Odkrycie kręgu w Lismullin stało się wydarzeniem narodowym w Irlandii i było szeroko komentowane w Irlandii i poza jej granicami. W dniu 1 maja 2007 krąg w Lismullin został oficjalnie ogłoszony irlandzkim zabytkiem narodowym – pierwszym irlandzkim zabytkiem narodowym odkrytym podczas badań archeologicznych. Zorganizowano wiele protestów przeciwko budowie autostrady M3 w pobliżu Wzgórza Tara i w Lismullin.

Europejska Komisja Petycyjna działająca przy Parlamencie Europejskim i Europejski Komisarz do Spraw Środowiska udowodnili naruszenie prawa Unii Europejskiej przez rząd irlandzki, który nie wykonał nowej oceny oddziaływania inwestycji (autostrady M3) na środowisko po odkryciu kręgu w Lismullin, i wezwali rząd irlandzki do zmiany planu autostrady M3 i ochrony wspólnego, irlandzkiego i europejskiego dziedzictwa kulturowego. Rząd irlandzki zdecydował jednak o kontynuacji budowy autostrady M3 według przyjętego planu i większość naturalnego amfiteatru w Lismullin i jego otoczenia została zniszczona.

Ilustr. 9. Zdjęcie lotnicze stanowiska Lismullin 1, widok od strony zachodniej. Widać doskonale naturalny amfiteatr tworzący środek wzgórza na krawędzi doliny rzeki Gabhra, w którym zbudowano krąg w Lismullin (przykryty częściowo niebieską folią). Kwiecień 2007.

 

Krąg w Lismullin jest jedynym znanym na świecie kręgiem rytualnym w układzie amfiteatralnym, zbudowanym z niezwykle małych drewnianych słupków tworzących trzy imponujące kręgi, wejście wschodnie i aleję wejściową. Dzięki kręgowi w Lismullin mamy doskonałą okazję do zrewidowania naszej wiedzy na temat świata duchowego prehistorycznych społeczeństw, a zwłaszcza prehistorycznego społeczeństwa irlandzkiego w bardzo słabo rozpoznanej irlandzkiej wczesnej epoce żelaza. Bez wątpienia krąg w Lismullin jest jednym z największych zabytków narodowych w Irlandii, ale jest także ważnym zabytkiem naszego wspólnego dziedzictwa kulturowego – europejskiego i światowego. W styczniu 2008 amerykańscy archeolodzy w czasopiśmie „The Archaeology” uznali krąg w Lismullin za jedno z dziesięciu największych odkryć archeologicznych na świecie w 2007.

Copyright by toderen, 2008