Słownik Archeologii Wysp Brytyjskich: Kurhan pierścieniowy (ang. ring barrow, ring cairn)

Il. 1. Wzgórze Tara, Irlandia. Zdjęcie lotnicze, widok od południowego wschodu. Widać część wierzchołka wzgórza z dwoma połączonymi zabytkami archeologicznymi: tzw. „Domem Cormaca”, prawdopodobnie dwuwałowym grodziskiem pierścieniowym (po prawej) i tzw. ”Siedzibą Królewską”, przypuszczalnie dużym prehistorycznym kurhanem pierścieniowym (po lewej).

Słownik Archeologii Wysp Brytyjskich: Kurhan pierścieniowy

(ang. ring barrow, ring cairn)

Kurhan pierścieniowy to nazwa jednego z typów prehistorycznej konstrukcji grobowej w Irlandii i Wielkiej Brytanii, ogólnie nazywanej kurhanem. Kurhan to kopiec grobowy wzniesiony z ziemi lub kamieni nad grobem (lub grobami), będący monumentalną mogiłą czy pomnikiem grobowym.

Określenie „kurhan pierścieniowy” ma dwa znaczenia: wąskie i szerokie.

Jako kurhan pierścieniowy określa się zwykle konstrukcję grobową, która składa się z wału, zbudowanego z kamieni (ang. ring cairn) albo z ziemi (ang. ring barrow) otaczającego płaski centralny obszar z pojedynczym pochówkiem lub kilkoma pochówkami. Taki zespół grobowy w zasadzie nie jest kurhanem, ponieważ nie posiada kopca grobowego usypanego nad pochówkiem i powinno się go raczej nazywać wałowym pierścieniowym zespołem grobowym, ale nazwa „kurhan pierścieniowy” jest powszechnie akceptowana. To właśnie kurhan pierścieniowy sensu stricte. Niektóre brytyjskie neolityczne kamienne kurhany pierścieniowe posiadają także kamienne obstawy oraz otoczone są koncentrycznymi kamiennymi kręgami (il. 2).

Il. 2. Schematyczny plan jednego z neolitycznych typowych kurhanów pierścieniowych znalezionych w Wielkiej Brytanii. Centralne pochówki znajdowały się w środku płaskiego obszaru otoczonego przez szeroki pierścieniowy wał z kamieni. Kolorem czarnym zaznaczono kamienie dwóch obstaw kamiennych i zewnętrznego kręgu kamiennego.

Załóżmy – w celu wyjaśnienia szerokiego znaczenia terminu „kurhan pierścieniowy” – że typowy kurhanowy zespół grobowy składa się z:

– centralnie umieszczonego grobu inhumacyjnego lub kremacyjnego, który znajduje się pod powierzchnią terenu, na którym wzniesiono kurhan

– usypanego nad tym grobem ziemnego kopca grobowego w kształcie kopuły

– rowu otaczającego kopiec grobowy

– wału zewnętrznego (il. 3)

Il. 3. Schematyczny plan i przekrój rekonstrukcji typowego grobu z kolistym kurhanem ziemnym z epoki brązu, pochodzącego z Wysp Brytyjskich, nazywanego kurhanem w kształcie odwróconej misy (kurhanem kopułowym) z rowem i zewnętrznym wałem (ang. bowl barrow with ditch and outer bank).

Łatwo zauważyć, że centralny kopiec grobowy jest tylko jednym z elementów złożonego kurhanowego zespołu grobowego (czy kurhanowej konstrukcji grobowej), który w uproszczeniu nazywa się kurhanem (grobem kurhanowym).

W sprzyjających okolicznościach zarówno kopiec grobowy z grobem, jaki i rów z wałem mogły przetrwać tysiące lat, zmienione tylko częściowo przez czynniki naturalne i ludzi (dotyczy to np. „Siedziby Królewskiej” na irlandzkim Wzgórzu Tara, która jest prawdopodobnie prehistorycznym kurhanem – il. 1).

W niesprzyjających okolicznościach, zarówno kurhan, jak i wał (a w bardzo niesprzyjających warunkach wszystkie elementy kurhanowego zespołu grobowego) znikają bez śladu – np. z powodu intensywnej, głębokiej orki. Jedynymi pozostałościami takiego zespołu grobowego jest zasypana dolna część rowu otaczającego kopiec (który można często zidentyfikować dzięki badaniom geofizycznym i zdjęciom lotniczym) oraz dolna część grobu w środku obszaru otoczonego przez ten rów (il. 4).

Il. 4. Schematyczny plan i przekrój pozostałości kurhanu kopułowego z rowem i zewnętrznym wałem, którego rekonstrukcję przedstawiono na il. 3, po usunięciu humusu (wierzchniej warstwy ziemi zniszczonej przez orkę). Widać resztki centralnego grobu i otaczającego go rowu pierścieniowego.

Niektórzy archeolodzy interpretują taką konstrukcję grobową jako kurhanowy zespół grobowy bez kopca grobowego, otoczony jedynie – jak pierścieniem – rowem oraz przypuszczalnie wałem (który nie zachował się) i nazywają go kurhanem pierścieniowym (ang. ring barrow) na podstawie zakładanego podobieństwa do typowego kurhanu pierścieniowego (il. 2). Pomijając kwestię nazewnictwa, można czasami rzeczywiście przypuszczać, że w takich przypadkach mamy do czynienia z kurhanami pierścieniowymi, gdzie jedynymi elementami oddzielającymi grób od otoczenia były pierścieniowe rowy albo pierścieniowe wały albo pierścieniowe rowy z zewnętrznymi wałami.

Wielokrotnie, zwłaszcza we wschodniej Irlandii, odkrywa się tylko pozostałości zasypanych rowów pierścieniowych. Świadczy to prawdopodobnie o tym, że centralne groby, które umieszczano w samych kurhanach, a nie pod kurhanami, uległy całkowitemu zniszczeniu. W takich przypadkach większość archeologów używa z ostrożności ogólnego określenia „rów pierścieniowy” (ang. ring ditch), ponieważ nie jest pewne, czy była to konstrukcja grobowa czy obiekt związany z osadą lub domem (il. 5).

Il. 5. Schematyczny plan i przekrój pozostałości kurhanu kopułowego z rowem i wałem zewnętrznym, przykrywającego grób umieszczony w kurhanie na poziomie pierwotnej powierzchni ziemi, który został całkowicie zniszczony przez orkę. Stan po usunięciu warstwy ornej ziemi. Nie zachowały się, oprócz pierścieniowego rowu, żadne zabytki archeologiczne umożliwiające identyfikację i datowanie tego obiektu archeologicznego, który został określony ogólnie jako „rów pierścieniowy” (ang. ring ditch).

Określenie „kurhan pierścieniowy” stało się tak popularne wśród archeologów irlandzkich, że zaczęli nazywać kurhanami pierścieniowymi wszystkie prehistoryczne kurhany, które są otoczone pierścieniowym rowem (lub rowami) i wałem (lub wałami) (czy nawet pojedynczym rowem lub pojedynczym wałem) oraz posiadają, najczęściej ziemne, często niewysokie, zazwyczaj koliste kopce przykrywające groby. Jest to pewne nieporozumienie, ale ogólnie akceptowane. To właśnie „kurhany pierścieniowe” w szerokim znaczeniu tego określenia.

Kurhany pierścieniowe wznoszono w Irlandii i Wielkiej Brytanii nad grobami inhumacyjnymi i ciałopalnymi od młodszej epoki kamienia (neolitu) do epoki żelaza włącznie. Szczególnie często wznoszono pierścieniowe kurhany grobowe w epoce brązu i żelaza, gdy pochówki pojedyncze stanowiły znaczącą większość pochówków. Kurhany pierścieniowe mogą znacznie różnić się rozmiarami, ale duże kurhany pierścieniowe nie zawierają bogato wyposażonych pochówków.

Kurhany pierścieniowe tworzyły czasami cmentarzyska kurhanowe, gdzie kurhany o różnych kształtach usytuowano albo w rzędach (jeden obok drugiego) (cmentarzyska rzędowe) albo skupiono wokół centralnego, głównego kurhanu (cmentarzyska rdzeniowe) albo też wznoszono w sposób przypadkowy (cmentarzyska rozproszone).

Copyright by toderen, 2009

Archeologia: Krąg w Lismullin (Lismullin Henge)

 

 

Ilustr. 1. Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Lismullin 1, widok od strony północno-zachodniej. Widać granice pasa autostradowego. Krąg w Lismullin znajdował się w naturalnym zagłębieniu, które tworzyło środek wzniesienia górującego nad doliną rzeki Gabhra (obszar na drugim planie przykryty niebieskimi pasami folii ochronnej w pasie autostradowym i teren z nim sąsiadujący, położony poza granicą stanowiska w kierunku południowo-zachodnim). Na pierwszym planie dolina rzeki Gabhra i baza archeologiczna. W głębi, na trzecim planie, grodzisko Rath Lugh (wzgórze częściowo porośnięte drzewami za hałdą wierzchniej warstwy ziemi ze stanowiska). Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin (znany w języku angielskim jako Lismullin Henge lub Lismullin Circle) jest unikalnym, dużym (krąg zajmował obszar 0,5 hektara), prawdopodobnie rytualnym, kręgiem zbudowanym z niezwykle małych słupków drewnianych w środku naturalnego amfiteatru, datowanym – na podstawie dwóch dat radiowęglowych obejmujących okres od 520 do 370 r. p.n.e. – na wczesną epokę żelaza, znalezionym w Irlandii przez polskiego archeologa Krzysztofa Kmiecika w dniu 7 lutego 2007 podczas usuwania wierzchniej warstwy ziemi ze stanowiska archeologicznego Lismullin 1 w celu przeprowadzenia wykopalisk ratowniczych.

Stanowisko Lismullin 1 było jednym ze stanowisk archeologicznych zidentyfikowanych w czasie wstępnych sondaży archeologicznych w pasie autostrady M3 i przebadanych wykopaliskowo przed budową autostrady M3.

Ilustr. 2. Zdjęcie lotnicze stanowiska archeologicznego Lismullin 1, widok od strony wschodniej. Krąg w Lismullin znajdował się w środku naturalnego amfiteatru, który tworzył środek wzniesienia górującego nad doliną rzeki Gabhra (obszar przykryty niebieskimi pasami folii ochronnej w pasie autostradowym i teren z nim sąsiadujący, położony poza granicą stanowiska w kierunku południowo-zachodnim). Na drugim planie dolina rzeki Gabhra i baza archeologiczna. Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin zbudowano około 2 kilometrów na północny wschód od Wzgórza Tara, wczesnochrześcijańskiej siedziby królewskiej i duchowej stolicy współczesnej Irlandii, w naturalnym polodowcowym zagłębieniu w kształcie misy przypominającym kolisty amfiteatr, które tworzyło środek wzgórza znajdującego się na wschodniej krawędzi doliny rzeki Gabhra.

Ilustr. 3. Mapa pokazująca stanowisko archeologiczne Lismullin 1 w relacji do niektórych innych stanowisk archeologicznych odkrytych w pasie autostrady M3 (pas zaznaczony na czerwono), drogi krajowej N3 (zaznaczona na zielono) i Wzgórza Tara (na południowy zachód od stanowiska Lismullin 1; wierzchołek zaznaczony jako punkt widokowy). Skala 1:50 000.

Krąg w Lismullin był niezwykle trudnym do odkrycia zabytkiem. Skonstruowano go – niemal wyłącznie – z małych drewnianych słupków, wbijanych w ziemię, o średnicach wynoszących przeciętnie od 0,10 do 0,15 metra, które tworzyły:

Ilustr. 4. Krąg w Lismullin. Archeolodzy oczyszczają fragment powierzchni stanowiska z pozostałościami kręgu, aby przygotować krąg do wykopalisk. Widać dołki posłupkowe z pierwszego (zewnętrznego) pierścienia i drugiego (wewnętrznego) pierścienia kręgu zewnętrznego (ciemniejsze małe koliste plamki oznaczone chorągiewkami z biało-czerwonej taśmy) w pobliżu wejścia wschodniego . Widać także pasy niebieskiej folii ochronnej, którą przykryto krąg przed wykopaliskami. Zdjęcie zrobiono patrząc w kierunku północnym. Kwiecień 2007.

krąg zewnętrzny, o imponującej średnicy zewnętrznej wynoszącej 80 metrów, który składał się z dwóch koncentrycznych pierścieni słupków (w sumie od 300 do 400 słupków, wbijanych w odstępach wynoszących przeciętnie od 0,60 do 1 metrów) oddalonych od siebie przeciętnie od 1,5 do 2 metrów;

wejście wschodnie w kręgu zewnętrznym, będące najprawdopodobniej monumentalną bramą wejściową lub przejściem bramnym, zbudowanym z czterech dużych słupów drewnianych;

aleja wejściowa o szerokości 4 metrów i długości około 30 metrów, skonstruowana z kołków drewnianych (wbijanych przeciętnie w odstępach wynoszących około 3 metry), tworzących dwa równoległe rzędy alei prowadzącej od wejścia wschodniego do kręgu wewnętrznego;

krąg wewnętrzny, czyli koncentryczny pierścień wewnętrzny o średnicy 16 metrów, zbudowany z 60 słupków, usytuowany w najniższej części naturalnego amfiteatru w Lismullin. Krąg wewnętrzny był bez wątpienia najważniejszym miejscem całego kręgu, centrum – prawdopodobnie religijnej – ceremonii, która miała tam miejsce we wczesnej epoce żelaza.

W środku kręgu wewnętrznego, na przedłużeniu alei wejściowej, znajdował się szereg jam, a w pobliżu kręgu wewnętrznego, podłużna jama przecinała aleję wejściową. Wypełniska tych jam zawierały duże ilości węgla drzewnego oraz fragmenty niezidentyfikowanych, przepalonych i nieprzepalonych kości. Te jamy najprawdopodobniej również należały do kręgu.

Być może również tzw. konstrukcja z czterech słupów, znajdujaca się na północny zachód od kręgu wewnętrznego i tzw. konstrukcja w kształcie krzyża, usytuowana na południowy zachód od kręgu wewnętrznego były częściami kręgu w Lismullin.

Ilustr. 5. Krąg w Lismullin. Plan przedwykopaliskowy kręgu zorientowany w kierunku północnym. Widać dołki posłupkowe z dwóch pierścieni kręgu zewnętrznego i kręgu wewnętrznego oraz dołki pokołkowe alei wejściowej i wejście wschodnie. Widoczne są także jamy w środku kręgu wewnętrznego, podłużna jama przecinająca aleję wejściową oraz doły posłupowe i dołki posłupkowe usytuowane na południowy-zachód od kręgu wewnętrznego (część tzw. konstrukcji w kształcie krzyża). Skala 1:500. Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin był zatem przemyślaną, skomplikowaną konstrukcją, której istotny element stanowił unikalny teren, na którym ją zbudowano, wydatnie zwiększający wymiary tej konstrukcji, jak i jej przypuszczalną pojemność (powierzchnia naturalnego amfiteatru w Lismullin wynosiła około 1,5 hektara). Krąg w Lismullin był prawdopodobnie miejscem zgromadzeń lub świątynią (być może kręgiem świątynnym ze świątynią znajdującą się w jego centrum) albo zarówno świątynią, jak i miejscem zgromadzeń.

Ilustr. 6. Topografia stanowiska Lismullin 1 i jego otoczenia, z naniesionymi granicami pasa autostradowego, stanowiska oraz schematycznym planem kręgu w Lismullin. Widać wzniesienie górujące nad doliną rzeki Gabhra (dolina rzeki po stronie zachodniej; po lewej) z naturalnie zagłębionym środkiem w kształcie amfiteatru, w którym zbudowano krąg w Lismullin (zaznaczono podwójny krąg zewnętrzny i krąg wewnętrzny, wejście wschodnie i aleję wejściową).

Krąg w Lismullin wykazuje wiele podobieństw do prehistorycznych, pochodzących głównie z neolitu i epoki brązu, kolistych lub owalnych budowli rytualnych z Irlandii i Brytanii, z których niektóre nazywa się kręgami (ang. henges), z najlepiej znanym kręgiem Stonehenge. Krąg w Lismullin był prawdopodobnie podobny, w odniesieniu do celu, któremu służył i sposobowi, w jaki go używano, do współczesnej świątyni kultu religijnego.

Forma kręgu wydaje się być symbolem ludzkiej społeczności i była prawdopodobnie związana jako symbol boga Słońca z przypuszczalnie solarną religią budowniczych kręgu w Lismullin, na co wskazuje również usytuowanie wejścia do kręgu od wschodu. Wejście od strony wschodniej jest wspólną cechą wielu kręgów.

Ilustr. 7. Krąg w Lismullin w środku naturalnego amfiteatru, ciemniejszy obszar z wyraźnym zaciemnieniem w środku, gdzie znajdował się krąg wewnętrzny; stan przed wykopaliskami. Widać granicę pasa autostradowego, za którą znajdują się nienaruszone pozostałości kręgu. Widok od strony północnej, na drugim planie dolina rzeki Gabhra. Kwiecień 2007.

Krąg w Lismullin można rekonstruować na kilka sposobów.

Przypuszczalnie wszystkie słupki z kręgu zewnętrznego były względnie niskimi, wolnostojącymi obiektami, które umożliwiały obserwację tego, co działo się w niżej położonej części amfiteatru w Lismullin: w pobliżu kręgu wewnętrznego lub w samym kręgu wewnętrznym. Oba pierścienie słupków kręgu zewnętrznego mogły także być elementami płotów, stanowiących być może granicę okręgu świątynnego. Średnica kręgu zewnętrznego była zbyt duża, by można było przekryć krąg zewnętrzny dachem, dlatego z pewnością była to konstrukcja zbudowana na otwartej przestrzeni.

Słupki kręgu wewnętrznego były także przypuszczalnie wolnostojącymi obiektami, ale mogły być wyższe od słupków kręgu zewnętrznego. Krąg wewnętrzny mógł być także strukturą w formie płotu albo nawet budynkiem ze ścianami i dachem.

Wejście wschodnie było przypuszczalnie monumentalną konstrukcją (bramą lub przejściem bramnym) zbudowaną z czterech – prawdopodobnie wysokich – dużych słupów.

Kołki tworzące aleję wejściową były przypuszczalnie wolnostojącymi, względnie niskimi obiektami.

Ilustr. 8. Krąg w Lismullin. Archeolodzy wykopują i dokumentują dołki posłupkowe z dwóch pierścieni kręgu zewnętrznego w pobliżu wejścia wschodniego (część północno-wschodnia). Na pierwszym planie widać przekrój przez dwa dołki posłupkowe z dwóch pierścieni (zewnętrznego i wewnętrznego) kręgu zewnętrznego. Wrzesień 2007.

Zadziwiające jest, że ogromna większość pozostałości obiektów tworzących krąg w Lismullin przetrwała tysiące lat. Wiadomo, że drewno jest nietrwałym materiałem budowlanym, dlatego słusznym wydaje się przypuszczenie, że krąg w Lismullin był używany przez względnie krótki czas. Być może nawet wybudowano go w celu odprawienia tylko jednego rytuału. Jeśli to prawda, to mógł być to rytuał pogrzebowy. Być może niezidentyfikowane fragmenty przepalonych i nieprzepalonych kości oraz węgiel drzewny z jam usytuowanych wewnątrz kręgu wewnętrznego i z podłużnej jamy przecinającej aleję wejściową są pozostałościami pochówków ciałopalnych. Być może jamy te były jamami ofiarnymi, zawierającymi resztki posiłków rytualnych, spożywanych przez ludzi zebranych w kręgu ku czci jakiegoś bóstwa lub ważnego zmarłego członka lokalnej społeczności pochowanego w kręgu lub w pobliżu kręgu w Lismullin, albo zarówno ku czci ważnej zmarłej osoby, jak i jakiegoś boga.

Wydaje się, że podłużna jama przecinająca aleję wejściową oddzielała wyraźnie krąg wewnętrzny od reszty kręgu. Być może była to właściwa jama ofiarna z resztkami po uczcie (ucztach) rytualnej ku czci bóstwa lub stypie (stypach), a jamy w środku kręgu wewnętrznego mogły zawierać częściowe pochówki kremacyjne ważnych zmarłych (ang. token cremation burials) lub też związane były ściśle z kultem jakiegoś bóstwa.

Jeśli weźmiemy pod uwagę unikalność konstrukcji kręgu w Lismullin, jego imponujące wymiary oraz położenie w pobliżu Wzgórza Tara, które było wczesnochrześcijańską siedzibą królewską z tradycjami władzy królewskiej sięgającymi ery przedchrześcijańskiej oraz znaczenie Wzgórza Tara dla ludzi wcześniej zamieszkujących ten obszar (na które wskazują neolityczny kurhanowy grób megalityczny, liczne pochówki z epoki brązu, jak również wiele prehistorycznych kurhanów pierścieniowych oraz kilka przypuszczalnie rytualnych konstrukcji prehistorycznych, które tam odkryto), wydaje się spójnym wiązanie kręgu w Lismullin z lokalnym ośrodkiem władzy, być może nawet królewskiej.

Krąg w Lismullin mógł być zatem świątynią (być może pogrzebową) z pochówkiem ciałopalnym ważnej osoby stojącej na czele ówczesnej społeczności (lub pochówkami kremacyjnymi kilku takich osób), służąc jednocześnie jako ważne miejsce zgromadzeń, albo też świątynią grobową, w której zbierano się by uczcić jakiegoś boga i ważną zmarłą osobę (czy osoby), pochowaną w kręgu lub w jego pobliżu, poprzez ofiarną ucztę (czy uczty) pogrzebową lub rytualną.

Musimy jednak pamiętać, że pozostałości jednej trzeciej kręgu w Lismullin, które znajdują się poza pasem autostradowym i nie zostały przebadane wykopaliskowo, mogą dostarczyć w przyszłości nowe źródła archeologiczne, potwierdzające lub obalające przedstawione hipotezy. Niemniej jednak jest pewne, że to co działo się w kręgu w Lismullin było związane z tym, co działo się na Wzgórzu Tara we wczesnej epoce żelaza.

Plan budowy autostrady M3 w pobliżu wzgórza Tara od samego początku wzbudził poważne kontrowersje. Jeden z jego przeciwników, archeolog Conor Newman, autor jednych z najważniejszych opracowań na temat zabytków Wzgórza Tara, powiedział, że to, co wydarzyło się koło Wzgórza Tara będzie ”miarą, według której – jako strażników dziedzictwa kulturowego – osądzą nas potomni”. Odkrycie kręgu w Lismullin stało się wydarzeniem narodowym w Irlandii i było szeroko komentowane w Irlandii i poza jej granicami. W dniu 1 maja 2007 krąg w Lismullin został oficjalnie ogłoszony irlandzkim zabytkiem narodowym – pierwszym irlandzkim zabytkiem narodowym odkrytym podczas badań archeologicznych. Zorganizowano wiele protestów przeciwko budowie autostrady M3 w pobliżu Wzgórza Tara i w Lismullin.

Europejska Komisja Petycyjna działająca przy Parlamencie Europejskim i Europejski Komisarz do Spraw Środowiska udowodnili naruszenie prawa Unii Europejskiej przez rząd irlandzki, który nie wykonał nowej oceny oddziaływania inwestycji (autostrady M3) na środowisko po odkryciu kręgu w Lismullin, i wezwali rząd irlandzki do zmiany planu autostrady M3 i ochrony wspólnego, irlandzkiego i europejskiego dziedzictwa kulturowego. Rząd irlandzki zdecydował jednak o kontynuacji budowy autostrady M3 według przyjętego planu i większość naturalnego amfiteatru w Lismullin i jego otoczenia została zniszczona.

Ilustr. 9. Zdjęcie lotnicze stanowiska Lismullin 1, widok od strony zachodniej. Widać doskonale naturalny amfiteatr tworzący środek wzgórza na krawędzi doliny rzeki Gabhra, w którym zbudowano krąg w Lismullin (przykryty częściowo niebieską folią). Kwiecień 2007.

 

Krąg w Lismullin jest jedynym znanym na świecie kręgiem rytualnym w układzie amfiteatralnym, zbudowanym z niezwykle małych drewnianych słupków tworzących trzy imponujące kręgi, wejście wschodnie i aleję wejściową. Dzięki kręgowi w Lismullin mamy doskonałą okazję do zrewidowania naszej wiedzy na temat świata duchowego prehistorycznych społeczeństw, a zwłaszcza prehistorycznego społeczeństwa irlandzkiego w bardzo słabo rozpoznanej irlandzkiej wczesnej epoce żelaza. Bez wątpienia krąg w Lismullin jest jednym z największych zabytków narodowych w Irlandii, ale jest także ważnym zabytkiem naszego wspólnego dziedzictwa kulturowego – europejskiego i światowego. W styczniu 2008 amerykańscy archeolodzy w czasopiśmie „The Archaeology” uznali krąg w Lismullin za jedno z dziesięciu największych odkryć archeologicznych na świecie w 2007.

Copyright by toderen, 2008