Il. 1. Wzgórze Tara, Irlandia. Zdjęcie lotnicze, widok od południowego wschodu. Widać część wierzchołka wzgórza z dwoma połączonymi zabytkami archeologicznymi: tzw. „Domem Cormaca”, prawdopodobnie dwuwałowym grodziskiem pierścieniowym (po prawej) i tzw. ”Siedzibą Królewską”, przypuszczalnie dużym prehistorycznym kurhanem pierścieniowym (po lewej).
Słownik Archeologii Wysp Brytyjskich: Kurhan pierścieniowy
(ang. ring barrow, ring cairn)
Kurhan pierścieniowy to nazwa jednego z typów prehistorycznej konstrukcji grobowej w Irlandii i Wielkiej Brytanii, ogólnie nazywanej kurhanem. Kurhan to kopiec grobowy wzniesiony z ziemi lub kamieni nad grobem (lub grobami), będący monumentalną mogiłą czy pomnikiem grobowym.
Określenie „kurhan pierścieniowy” ma dwa znaczenia: wąskie i szerokie.
Jako kurhan pierścieniowy określa się zwykle konstrukcję grobową, która składa się z wału, zbudowanego z kamieni (ang. ring cairn) albo z ziemi (ang. ring barrow) otaczającego płaski centralny obszar z pojedynczym pochówkiem lub kilkoma pochówkami. Taki zespół grobowy w zasadzie nie jest kurhanem, ponieważ nie posiada kopca grobowego usypanego nad pochówkiem i powinno się go raczej nazywać wałowym pierścieniowym zespołem grobowym, ale nazwa „kurhan pierścieniowy” jest powszechnie akceptowana. To właśnie kurhan pierścieniowy sensu stricte. Niektóre brytyjskie neolityczne kamienne kurhany pierścieniowe posiadają także kamienne obstawy oraz otoczone są koncentrycznymi kamiennymi kręgami (il. 2).
Il. 2. Schematyczny plan jednego z neolitycznych typowych kurhanów pierścieniowych znalezionych w Wielkiej Brytanii. Centralne pochówki znajdowały się w środku płaskiego obszaru otoczonego przez szeroki pierścieniowy wał z kamieni. Kolorem czarnym zaznaczono kamienie dwóch obstaw kamiennych i zewnętrznego kręgu kamiennego.
Załóżmy – w celu wyjaśnienia szerokiego znaczenia terminu „kurhan pierścieniowy” – że typowy kurhanowy zespół grobowy składa się z:
– centralnie umieszczonego grobu inhumacyjnego lub kremacyjnego, który znajduje się pod powierzchnią terenu, na którym wzniesiono kurhan
– usypanego nad tym grobem ziemnego kopca grobowego w kształcie kopuły
– rowu otaczającego kopiec grobowy
– wału zewnętrznego (il. 3)
Il. 3. Schematyczny plan i przekrój rekonstrukcji typowego grobu z kolistym kurhanem ziemnym z epoki brązu, pochodzącego z Wysp Brytyjskich, nazywanego kurhanem w kształcie odwróconej misy (kurhanem kopułowym) z rowem i zewnętrznym wałem (ang. bowl barrow with ditch and outer bank).
Łatwo zauważyć, że centralny kopiec grobowy jest tylko jednym z elementów złożonego kurhanowego zespołu grobowego (czy kurhanowej konstrukcji grobowej), który w uproszczeniu nazywa się kurhanem (grobem kurhanowym).
W sprzyjających okolicznościach zarówno kopiec grobowy z grobem, jaki i rów z wałem mogły przetrwać tysiące lat, zmienione tylko częściowo przez czynniki naturalne i ludzi (dotyczy to np. „Siedziby Królewskiej” na irlandzkim Wzgórzu Tara, która jest prawdopodobnie prehistorycznym kurhanem – il. 1).
W niesprzyjających okolicznościach, zarówno kurhan, jak i wał (a w bardzo niesprzyjających warunkach wszystkie elementy kurhanowego zespołu grobowego) znikają bez śladu – np. z powodu intensywnej, głębokiej orki. Jedynymi pozostałościami takiego zespołu grobowego jest zasypana dolna część rowu otaczającego kopiec (który można często zidentyfikować dzięki badaniom geofizycznym i zdjęciom lotniczym) oraz dolna część grobu w środku obszaru otoczonego przez ten rów (il. 4).
Il. 4. Schematyczny plan i przekrój pozostałości kurhanu kopułowego z rowem i zewnętrznym wałem, którego rekonstrukcję przedstawiono na il. 3, po usunięciu humusu (wierzchniej warstwy ziemi zniszczonej przez orkę). Widać resztki centralnego grobu i otaczającego go rowu pierścieniowego.
Niektórzy archeolodzy interpretują taką konstrukcję grobową jako kurhanowy zespół grobowy bez kopca grobowego, otoczony jedynie – jak pierścieniem – rowem oraz przypuszczalnie wałem (który nie zachował się) i nazywają go kurhanem pierścieniowym (ang. ring barrow) na podstawie zakładanego podobieństwa do typowego kurhanu pierścieniowego (il. 2). Pomijając kwestię nazewnictwa, można czasami rzeczywiście przypuszczać, że w takich przypadkach mamy do czynienia z kurhanami pierścieniowymi, gdzie jedynymi elementami oddzielającymi grób od otoczenia były pierścieniowe rowy albo pierścieniowe wały albo pierścieniowe rowy z zewnętrznymi wałami.
Wielokrotnie, zwłaszcza we wschodniej Irlandii, odkrywa się tylko pozostałości zasypanych rowów pierścieniowych. Świadczy to prawdopodobnie o tym, że centralne groby, które umieszczano w samych kurhanach, a nie pod kurhanami, uległy całkowitemu zniszczeniu. W takich przypadkach większość archeologów używa z ostrożności ogólnego określenia „rów pierścieniowy” (ang. ring ditch), ponieważ nie jest pewne, czy była to konstrukcja grobowa czy obiekt związany z osadą lub domem (il. 5).
Il. 5. Schematyczny plan i przekrój pozostałości kurhanu kopułowego z rowem i wałem zewnętrznym, przykrywającego grób umieszczony w kurhanie na poziomie pierwotnej powierzchni ziemi, który został całkowicie zniszczony przez orkę. Stan po usunięciu warstwy ornej ziemi. Nie zachowały się, oprócz pierścieniowego rowu, żadne zabytki archeologiczne umożliwiające identyfikację i datowanie tego obiektu archeologicznego, który został określony ogólnie jako „rów pierścieniowy” (ang. ring ditch).
Określenie „kurhan pierścieniowy” stało się tak popularne wśród archeologów irlandzkich, że zaczęli nazywać kurhanami pierścieniowymi wszystkie prehistoryczne kurhany, które są otoczone pierścieniowym rowem (lub rowami) i wałem (lub wałami) (czy nawet pojedynczym rowem lub pojedynczym wałem) oraz posiadają, najczęściej ziemne, często niewysokie, zazwyczaj koliste kopce przykrywające groby. Jest to pewne nieporozumienie, ale ogólnie akceptowane. To właśnie „kurhany pierścieniowe” w szerokim znaczeniu tego określenia.
Kurhany pierścieniowe wznoszono w Irlandii i Wielkiej Brytanii nad grobami inhumacyjnymi i ciałopalnymi od młodszej epoki kamienia (neolitu) do epoki żelaza włącznie. Szczególnie często wznoszono pierścieniowe kurhany grobowe w epoce brązu i żelaza, gdy pochówki pojedyncze stanowiły znaczącą większość pochówków. Kurhany pierścieniowe mogą znacznie różnić się rozmiarami, ale duże kurhany pierścieniowe nie zawierają bogato wyposażonych pochówków.
Kurhany pierścieniowe tworzyły czasami cmentarzyska kurhanowe, gdzie kurhany o różnych kształtach usytuowano albo w rzędach (jeden obok drugiego) (cmentarzyska rzędowe) albo skupiono wokół centralnego, głównego kurhanu (cmentarzyska rdzeniowe) albo też wznoszono w sposób przypadkowy (cmentarzyska rozproszone).
Copyright by toderen, 2009
Archeologia w Irlandii 