- Ilustr. 1. „Sea Stallion from Glendalough”, największa na świecie replika wikińskiego okrętu wojennego „Skuldelev 2” o długości 30 m, znalezionego w 1962 na dnie morza w pobliżu wczesnośredniowiecznej stolicy królewskiej Roskilde w Danii. Okręt „Skuldelev 2” wybudowano w Irlandii około 1042, z drewna dębowego z Gór Wicklow w pobliżu Dublina.
Dublin w epoce Wikingów
I. Wstęp i tło historyczne
Wstęp
Kim byli Wikingowie? Trudno udzielić na to pytanie jednoznacznej odpowiedzi, pomijając nawet problem znaczenia tej nazwy i zapewne różne przyczyny, z powodu których ludzie stawali się Wikingami. Wikingami określamy zwykle mieszkańców wczesnośredniowiecznej Skandynawii, którzy przemocą zdobywali bogactwo czy nowe ziemie w zachodniej i wschodniej Europie od końca 8 wieku do początku 11 wieku. Trzeba pamiętać jednak, że ci sami brutalni Wikingowie byli również przedsiębiorczymi kupcami i rolnikami. To zatem ludzie, często należący do elity skandynawskiego społeczeństwa późnej epoki żelaza i wczesnego średniowiecza oraz dysponujący niekiedy ogromnymi środkami, którzy kierowali się chęcią zapewnienia sobie największych korzyści przy użyciu wszelkich dostępnych sposobów. Dzięki wybitnym umiejętnościom żeglarskim dotarli między innymi do Islandii, Grenlandii i Ameryki Północnej. Jednym z krajów, w których założyli swoje kolonie była także Irlandia.
Większość Wikingów w Irlandii pochodziła z zachodniej Norwegii, chociaż przez pewien czas Dublinem rządzili królowie duńscy. Od połowy 9 w. do 11 w. Skandynawowie stworzyli z Dublina pierwsze miasto w Irlandii, kierując jego politycznym i ekonomicznym rozwojem. Nawet po upadku ich rządów w 11 w. zachowali w Dublinie wpływy ekonomiczne i kulturowe trwające do inwazji Anglo-Normanów w 1170.
Dzięki szczególnym warunkom naturalnym – bagnistemu środowisku nad Liffey, największą rzeką przepływającą przez miasto – pozostałości Dublina z epoki wikińskiej zachowały się znakomicie. Przetrwały pod późniejszymi budynkami i ulicami miasta przez ponad tysiąc lat. W 1961 rozpoczęto w Dublinie pierwsze naukowe badania wykopaliskowe. Archeolodzy pracujący dla Office of Public Works odsłonili chodniki z desek, plecione ściany chat i inne znaleziska pod zamkiem dublińskim. W 1962 archeolodzy z Irlandzkiego Muzeum Narodowego w Dublinie zbadali wykopaliskowo stanowiska archeologiczne przy High Street, Nicholas Street, i John’s Lane, a późniejszych latach stanowiska archeologiczne przy Winetavern Street i Christchurch Place. Przebudowa centrum miasta doprowadziła do ratowniczych badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez archeologów z Irlandzkiego Muzeum Narodowego w Dublinie na dwuhektarowym stanowisku archeologicznym znanym jako Wood Quay, leżącym w najniżej położonej części dublińskiego Starego Miasta na północ od katedry Kościoła Chrystusa i graniczącym od wschodu z Fishamble Street. Odsłonięto tam pozostałości umocnień obronnych, ulic, chodników, domów, działek domowych i ich granic oraz inne obiekty archeologiczne. Razem z wieloma tysiącami zabytków ruchomych, które tam znaleziono, powstał ogromny zespół źródeł archeologicznych, który w wielkim stopniu przyczynił się do zrozumienia warunków życia w wikińskim i irlandzko-wikińskim Dublinie oraz rozwoju i znaczenia pierwszego miasta w Irlandii we wczesnośredniowiecznej Europie.
Niniejsze opracowanie stanowi podsumowanie badań tych znalezisk archeologicznych w świetle prac interdyscyplinarnych. Niektóre zagadnienia historii Dublina są nadal niejasne, częściowo z powodu specyficznego charakteru zachowanych źródeł pisanych. Widać wyraźnie potrzebę opracowania dokumentacji badań wykopaliskowych, zwłaszcza konieczność ciągłego weryfikowania i publikowania dokumentacji stratygraficznej z badań wykopaliskowych przeprowadzonych przez Muzeum Narodowe w Dublinie w latach 1962-1981.
Terminologia i chronologia
Początek epoki Wikingów w Irlandii, obejmującej późną fazę irlandzkiego wczesnego średniowiecza nazywaną niekiedy okresem wikińskim, wyznaczają pierwsze najazdy skandynawskich piratów na klasztory i osady w Brytanii i Irlandii pod koniec 8 w., znane dzięki źródłom historycznym.
Za koniec epoki Wikingów na większości obszarów północno-zachodniej Europy uważa się śmierć króla duńskiego Kanuta Wielkiego w 1035. W Irlandii jednak za koniec okresu wikińskiego (skandynawskiego) przyjmuje się inwazję Anglo-Normanów w 1170, chociaż częściowo jest to sprzeczne z istniejącymi źródłami archeologicznymi, historycznymi i lingwistycznymi.
Epoka Wikingów w Irlandii obejmuje zatem okres prawie czterystu lat (ok. 800 – 1170 n.e.), choć termin „epoka wikińska” ukuty przez archeologów i bazujący na badaniach kultury materialnej to określenie szerokie, które może nie oddawać prawdziwego znaczenia pojęć z języka skandynawskiego: víkingr („pirat”) i víking oznaczającego „wojnę na morzu”, „piractwo” albo „najazd”.
Z historycznego punktu widzenia Bitwa pod Tarą (980) i zdobycie Dublina przez Máela Sechnailla lub Bitwa w Glenn Máma (999) czy Bitwa pod Clontarf (1014) wyznaczają prawdopodobnie koniec prawdziwej epoki Wikingów w Dublinie i początek tzw. okresu czy fazy irlandzko-wikińskiej (irlandzko-skandynawskiej), gdy wpływy irlandzkie w Dublinie stały się silniejsze i Dublin przestał być tylko portem piratów czy ośrodkiem handlowym, a stał się miastem. Wydaje się, że okres wikiński w Dublinie można podzielić na cztery podokresy: irlandzką fazę pre-wikińską (ok. 795 – 841), fazę wczesnowikińską (841- 902), fazę późnowikińską (917-980) i fazę irlandzko-wikińską (980 – 1170).
Źródła pisane
Wikingowie, oprócz krótkich, niewiele mówiących tekstów zapisanych ich własnym pismem runicznym nie pozostawili żadnych źródeł historycznych. Jedynymi informacjami historycznymi na temat Wikingów w Dublinie są wzmianki w pisanych w tym czasie irlandzkich rocznikach, które przetrwały w późniejszych manuskryptach (przede wszystkim w „Rocznikach z Ulster”) i jeszcze późniejszych źródłach, między innymi w irlandzkiej literaturze świeckiej i islandzkich sagach.
Należy oczywiście pamiętać, że roczniki pisane były w irlandzkich klasztorach, które często były celem ataków Wikingów. Mnisi zniekształcali prawdziwe wydarzenia przez brak informacji z pierwszej ręki, polityczne manipulacje czy uprzedzenia, zwykłe fantazjowanie lub z powodu oddalenia czasowego od opisywanych zdarzeń. Wcześni historycy irlandzcy, którzy nie podchodzili krytycznie do tych źródeł, doszli do wniosku, że najazdy Wikingów na społeczeństwo irlandzkie miały wymiar katastroficzny. Wydaje się jednak, że dzieje Wikingów w Dublinie zostały nieco zniekształcone przez średniowieczną irlandzką propagandę.
Tło historyczne
Pierwsze najazdy, ok. 795
Od około 795 małe grupy Wikingów zaczęły napadać na skarbce i magazyny odosobnionych społeczności monastycznych żyjących na wyspach i na wybrzeżach Irlandii. Byli to piraci norwescy, przemieszczający się na statkach z baz na wyspach północnej i zachodniej Szkocji. Pierwszy opisany atak miał miejsce w 795 na wyspie Rathlin przy wybrzeżu hrabstwa Antrim. W 798 piraci zaatakowali Inis Pátraic, identyfikowaną obecnie z Wyspą Św. Patryka (nazywaną przez mieszkańców Wyspą Kościelną) w pobliżu Skerries, w hrabstwie Dublin. Po krótkim okresie spokoju od 813 do 821 Wikingowie zaatakowali Howth w hrabstwie Dublin, które zostało „splądrowane przez pogan, którzy pojmali w niewolę wielką liczbę kobiet” („Roczniki z Ulster”).
Trudno oszacować stopień zniszczeń spowodowanych przez wczesne najazdy. Grupy piratów rzadko zapuszczały się głębiej niż trzydzieści kilometrów w głąb lądu i prawdopodobnie nie wywarły dużego wpływu na świecką ludność Irlandii. Roczniki przekazują informacje o częstych napaściach na klasztory dokonywanych przez irlandzkich władców w czasach lokalnych wojen przed epoką Wikingów oraz w ciągu okresu wikińskiego. Najazdy Wikingów mieściły się więc – w pewnej mierze – w istniejącym wzorcu postępowania. Kluczową różnicę stanowiło zachowanie obcych, którzy jako poganie nie przestrzegali irlandzkiego tabu w czasie ataków na Kościół, bezczeszcząc święte miejsca i niszcząc relikwie.
Od około 830 najazdy Wikingów stały się częstsze i groźniejsze. Floty Wikingów przemieszczały się po większych rzekach i skandynawscy piraci plądrowali duże obszary leżące w głębi lądu. W 833 spustoszyli klasztor w Clondalkin, położony 10 kilometrów na zachód od dublińskiego Starego Miasta. W 837 doniesiono o pojawieniu się floty sześćdziesięciu statków u ujścia rzeki Liffey. Szacuje się, że statki te mogły przewozić nawet dwa tysiące wojowników.
Topografia Dublina w epoce Wikingów
Wikingowie musieli od razu docenić korzystne położenie Dublina. Jego usytuowanie na wschodnim wybrzeżu Irlandii oznaczało, że można było do niego łatwo dopłynąć ze Skandynawii z przystankiem na północnych i zachodnich wyspach Szkocji, które zostały w ciągu 9 stulecia gęsto zasiedlone przez wikińskich kolonistów. Do Dublina można było także łatwo dopłynąć z zachodniego wybrzeża Anglii, Walii i wyspy Man oraz północnej Francji i Hiszpanii. Zatoka Dublińska zapewniała bezpieczną przystań.
Naturalną topografię Dublina trudno sobie dzisiaj wyobrazić, ponieważ mniejsze rzeczki (np. Bradoque, Camac, Poddle i Steine) płyną obecnie w podziemnych kanałach. Kształt koryta największej rzeki, Liffey, także zmieniono w ciągu stuleci pozyskiwania nadającej się do zabudowy ziemi, a jej ujście zostało przekształcone przez nabrzeża wybudowane w 18 w. W epoce Wikingów rzeka Liffey i jej dopływy stanowiły naturalne porty, granice i elementy założeń obronnych. Szeroka i płytka Liffey umożliwiała żeglugę w płytko zanurzających się statkach wikińskich, które można było wciągać na błotniste płycizny lub żwirowe brzegi. Rzeczka Poddle, południowo-zachodni dopływ Liffey, łączyła się z nią w pobliżu jej ujścia, tworząc płytki port czy basen pływowy (obecnie ogród zamku dublińskiego) nazywany w irlandzkich źródłach wczesnośredniowiecznych Duiblinn. Koniec wysoko położonego grzbietu wzgórza dominujący nad tym zbiornikiem (teren obecnego dublińskiego Starego Miasta), do którego dostępu broniła od trzech stron woda, stanowił idealne miejsce do założenia wikińskiego obozu. W 9 w. Liffey posiadała szerokie pływowe koryto z zasolonymi bagnami i piaszczystymi brzegami, które ciągnęło się 3 km w górę rzeki do współczesnego Islandbridge. U czoła pływu, po południowej stronie rzeki istniała szeroka żwirowa terasa, na którą można było wciągać statki oraz szeroki bród. Było to jeszcze jedno atrakcyjne miejsce do założenia wikińskiej bazy.
Dublin przed Wikingami (do 841)
Na początku epoki Wikingów Irlandia była już od ok. 350 lat krajem chrześcijańskim, w którym używano – choć w ograniczonym zakresie – pisma, i którego nie znająca pieniądza ekonomia w dużym stopniu oparta była na hodowli bydła. Miasta nie istniały, ale większe klasztory były ośrodkami edukacji, rzemiosła i handlu oraz miejscami zgromadzeń, podobnie jak i większe ośrodki świeckie. Takie miejsca można określić jako proto-miasta, ponieważ były względnie małe i nie posiadały wszystkich funkcji, które cechują właściwe ośrodki miejskie.
Skandynawowie nie byli pierwszymi ludźmi, którzy mieszkali w Dublinie. Przed ich przybyciem istniały tam co najmniej dwie osady irlandzkie, Áth Cliath („Bród z gałęzi”), i Duiblinn („Czarny basen”; nazwana tak prawdopodobnie z powodu koloru wody zbiornika pływowego przy ujściu rzeczki Poddle do rzeki Liffey), na południowym brzegu Liffey. Obie osady przyczyniły się do wyboru miejsca pod usytuowanie i późniejszego rozwoju miasta wikińskiego. Po raz pierwszy wymieniono je w rocznikach z 6 i 7 w. pod dwoma różnymi nazwami i przypuszczalnie były dwoma niezależnymi osadami: jedna świecką, druga kościelną. Áth Cliath była prawdopodobnie małą, rybacko-rolniczą osadą, górującą od południa nad ważnym brodem na Liffey, gdzie krzyżowały się trzy stare irlandzkie szlaki komunikacyjne. Po 843 w irlandzkich rocznikach niemal wyłącznie używano w odniesieniu do Dublina nazwy Áth Cliath. Od niej pochodzi współczesna nazwa Dublina w celtyckim języku irlandzkim: Baile Átha Cliath („Miasto nad brodem”).
Duiblinn był ważną osadą kościelną, być może klasztorem, w którym przypuszczalnie już w 7 w. sprawowali władzę opaci i biskupi. Od nazwy Duiblinn pochodzi, jak łatwo można się domyślić, współczesna nazwa stolicy Irlandii w języku angielskim.
Ilustr. 2. Przypuszczalny schematyczny plan Dublina z około 8 w. przedstawiający dwie pre-wikińskie osady irlandzkie: Áth Cliath („Bród z gałęzi”) i Duiblinn („Czarny basen”). Po lewej widać bród na rzece Liffey (w celtyckim języku irlandzkim nazywanej Ruirthech – „Burzliwą”) i górującą nad nim osadę Áth Cliath ze skrzyżowaniem szlaków komunikacyjnych. Po prawej widać osadę Duiblinn usytuowaną nad płytkim basenem pływowym przy ujściu rzeczki Poddle do Liffey nazywanym „Czarnym basenem” (Linn Duib). Widać także ujście rzeki Liffey oraz rzeczki wpływające do niej od południa: Poddle i Steine.
W kilku miejscach dublińskiego Starego Miasta znaleziono pozostałości obiektów osadniczych i gospodarczych wiązanych z tymi wczesnośredniowiecznymi irlandzkimi osadami. Przy brzegu Liffey, na stanowisku archeologicznym przy Copper Alley, Temple Bar, odkryto w jego najniższych warstwach ślady niezwykłego domu. Był to w przybliżeniu prostokątny budynek, mierzący 7 na 4,5 m, z podwójnymi ścianami utrzymującymi ciężar konstrukcji, bocznym paleniskiem i wejściem od południa, który został datowany radiowęglowo na 2 połowę 8 w. lub 9 w. Dom nie przypomina wikińskich domów znalezionych w późniejszych warstwach różnych stanowisk archeologicznych w Dublinie, natomiast jest bardzo podobny do anglosaskich domów odkrytych w Brytanii.
Dublin w fazie wczesnowikińskiej (841 – 902)
Roczniki informują nas, że w 841 Norwedzy założyli w Dublinie longphort. Longphort oznacza w języku irlandzkim obronną bazę czy osadę chroniącą ludzi i statki. Do czasu odkrycia w 2004 longphort w Waterford nie wiedzieliśmy, jak wyglądały takie miejsca. Ogólnie przyjmuje się, że były to obozy otoczone rowem i wałem w kształcie litery C, budowane w widłach rzek, podobne do obronnych osad zbadanych wykopaliskowo w Birce w Szwecji i Hedeby w południowej Danii. Obóz w Dublinie, będąc przypuszczalnie najpierw wygodnym leżem zimowym, zabezpieczał statki przed atakami i sztormami. Zapis z rocznika z 842 informuje, że „poganie wciąż w Duiblinn”. Wikingowie wkrótce zaczęli brać udział w irlandzkiej polityce i irlandzkich konfliktach zbrojnych.
Nowi osadnicy przejęli irlandzką nazwę Duiblinn, zmienioną na Dyflinn, co wydaje się przemawiać za hipotezą, że longphort usytuowano w pobliżu „Czarnego basenu”; prawdopodobnie w obronnie położonym na końcu grzbietu wzgórza miejscu, zajmowanym obecnie przez zamek dubliński lub w jego pobliżu.
Inna teoria głosi, że longphort założono w odległości 3 kilometrów w górę rzeki od dublińskiego Starego Miasta w Islandbridge / Kilmainham, w pobliżu dwóch ważnych cmentarzysk wikińskich odkrytych w 19 w. Na cmentarzyskach tych pochowano w 9 w. i na początku 10 w., co w przybliżeniu odpowiada fazie longphort (fazie wczesnowikińskiej), ludzi należących do elity społeczeństwa wikińskiego. Groby znajdowały się blisko ważnego brodu na Liffey, w widłach Liffey i jej dopływu, rzeczki Camac, mogłoby to być więc idealne miejsce na założenie takiego obozu. Nie znaleziono jednak pozostałości osady, które mogłyby potwierdzić tę hipotezę. Być może – czy to w przypadku Dublina czy Islandbridge / Kilmainham – Wikingowie zdobyli istniejącą wczesnośredniowieczną osadę irlandzką i przekształcili ją w swoją tymczasową bazę.
Ilustr. 3. Przypuszczalny schematyczny plan dzielnicy Islandbridge / Kilmainham w dzisiejszym Dublinie z około 9 w., przedstawiający dwa cmentarzyska wikińskie odkryte w 19 w. (groby oznaczone krzyżykami), rzekę Liffey z brodem, jej dopływ, rzeczkę Camac oraz szlaki komunikacyjne i ważne obiekty architektoniczne.
W ostatnich latach odkryto dowody obecności Wikingów datowane na 9 wiek, znajdujące się w północnej i wschodniej części dublińskiego Starego Miasta. W czasie badań wykopaliskowych przy Parliament Street odsłonięto siedem zbudowanych kolejno po sobie domów, reprezentujących trzy kolejne fazy działalności budowlanej Wikingów w 9 i 10 w. Najstarsza faza pochodzi prawdopodobnie sprzed 902. Pierwsze cztery domy zostały datowane radiowęglowo na lata 850 – 950. Najwcześniej zbudowany dom był przykładem typowego domu wikińskiego znalezionego w Dublinie.
W czasie badań wykopaliskowych na przyległym stanowisku archeologicznym Temple Bar West odkryto dobrze zachowane ślady orki, które znajdowały się nad konstrukcją zbudowaną w okresie pre-wikińskim. Ślady orki reprezentujące krótki okres wykorzystywania tego terenu pod uprawę albo przygotowanie terenu pod zabudowę (uporządkowanie terenu), znajdują się pod piętnastoma budowlami z okresu wikińskiego, datowanymi na okres od 2 połowy 9 w. do 10 w. Pierwsze domy wybudowano we wschodniej części stanowiska u zbiegu Liffey i Poddle, z podwórzami otoczonymi plecionkowymi płotami położonymi po stronie zachodniej. Koło domów znaleziono fragment nieco późniejszej ulicy pokrytej brukiem kamiennym. Fronty tych domów zwrócone były ku rzeczce Poddle i ich rozmieszczenie odpowiadało kształtowi koryta rzeczki Poddle, ale nie znaleziono przy nich spodziewanego obronnego wału. Granice działek domowych były wyznaczone z pewną swobodą, w przeciwieństwie do działek z późniejszego okresu, co wydaje się oznaczać, że w 10 w. istniało większe zapotrzebowanie na grunty budowlane.
Trzy zagłębione konstrukcje z fazy wczesnowikińskiej wkopane w naturalną glinę polodowcową znaleziono w pobliżu zachodniej części stanowiska. Te wczesne budynki były małe i posiadały różną orientację. W 2 połowie 9 wieku te budynki zagłębione zostały usunięte, a poziom gruntu podwyższono w celu wybudowania domów z plecionymi ścianami, skupionych we wschodniej części stanowiska. W pobliskim wale przeciwpowodziowym, skonstruowanym w najwyższym miejscu do którego sięgała woda, znaleziono szkielet chłopca. Jego wiek ocenia się na 6 lub 7 lat w chwili śmierci. Ten pochówek chłopca był powiązany z jamą zawierającą czaszki byków, co może oznaczać pogańską ofiarę lub rytuał.
Z dublińskiej bazy Wikingowie rozpoczęli regularne najazdy na ziemie północnego Leinster i terytoria południowego Uí Néill (królowie irlandzcy rekrutowali także czasami wikińskich najemników do wojen prowadzonych miedzy sobą). Królestwa Brega i Mide ucierpiały najbardziej. W 845 ataki nasiliły się, ale władcy irlandzcy nauczyli się skutecznie je odpierać. W 846 pojawiła się w Irlandii nowa flota piracka. Doszło do wewnętrznych walk pomiędzy różnymi grupami Wikingów działającymi na Zielonej Wyspie. Wkrótce także przybyły połączone siły Duńczyków i Anglosasów, które zaatakowały Wikingów dublińskich. W 852 Norwedzy ponieśli dotkliwą klęskę w Bitwie nad Carlingford Lough i Duńczycy zdobyli zwierzchnictwo nad cudzoziemcami w Irlandii.
W 853 przybył do Dublina Olaf Biały, syn norweskiego króla, który podporządkował sobie Wikingów dublińskich. Dublińscy Wikingowie skupili odtąd swoje działania na terenach wokół Morza Irlandzkiego. Dublin zaczął przypominać irlandzkie królestwo, z którego najazdy prowadzono głównie w najbliższej okolicy. Zakończył się pierwszy okres intensywnych ataków, być może dlatego, że utrzymywanie stałych baz w Irlandii naraziło Wikingów na kontrataki ze strony Irlandczyków. Skandynawowie stali się częścią irlandzkiego układu politycznego, w którym wikińsko-irlandzkie sojusze odgrywały istotną rolę w charakterystycznych dla tego okresu sporach i walkach o dominację. Rozwijały się także powiązania kulturowe w formie mieszanych małżeństw oraz przyjmowania chrześcijaństwa przez niektórych Wikingów. Nieco później pojawiły się w języku irlandzkim pierwsze zapożyczenia z języka skandynawskiego.
W 2 połowie 9 w. pomiędzy wikińskim Dublinem a wikińskim królestwem Jorku w północno-wschodniej Anglii stworzono silną więź polityczną za sprawą Olafa Białego i Ivara Bez Kości, z pochodzenia Duńczyka. W tym czasie Wikingowie dublińscy rozpoczęli zakrojone na szeroką skalę ataki w celu zdobycia jeńców do sprzedaży na rozwijającym się międzynarodowym rynku handlu niewolnikami.
W chwili śmierci Ivara Bez Kości w roku 873, w „Rocznikach z Ulster” opisano go jako „króla wszystkich Skandynawów w Irlandii i Brytanii”. Mógł to być ten sam Ivar, który był wodzem części sławnej „wielkiej pogańskiej armii” liczącej od dwóch do trzech tysięcy wojowników, którzy od 865 do 879 podbijali królestwa anglosaskie i osiedlali się na zdobytej ziemi. Była to armia, która walczyła i zawarła pokój z Alfredem Wielkim, królem Wessex. Śmierć Ivara spowodowała próżnię polityczną w Dublinie, w wyniku której doszło do konfliktów etnicznych. Lata niestabilnych rządów osłabiły Wikingów dublińskich tak bardzo, że zostali brutalnie wypędzeni przez irlandzką koalicję w 902, kiedy ”porzucili większość swoich okrętów i uciekli półżywi z powodu otrzymanych ran i załamania” („Roczniki z Ulster”). Wikingowie powrócili do Dublina dopiero w 917.
Irlandzkie źródła pisane podają różne miejsca, do których mieli udać się wypędzeni Wikingowie. Źródła archeologiczne wskazują, że wypędzeni Wikingowie zamieszkiwali od 902 do 917 w północno-zachodniej Anglii.
W 9 lub 10 w. dublińscy Wikingowie upamiętnili swoje pierwsze lądowanie w Irlandii przez umieszczenie przy ujściu rzeczki Steine (nazwa steinn oznaczała w języku staronordyjskim kamień) tzw. Długiego Kamienia, pokrytego być może napisami runicznymi, którego pierwowzory znaleziono w Skandynawii. Długi Kamień zaznaczono na planie z 1718, ale wkrótce potem zaginął.
Dublin w fazie późnowikińskiej (917 – 980)
Na początku 10 w. Irlandia była jednym z niewielu krajów w zachodniej Europie, które Wikingowie mogli względnie bezkarnie plądrować. Duże floty wikińskie, które pojawiały się w tym czasie w Irlandii tworzyły statki z załogami z kolonii wikińskich w Szkocji, wysp szkockich, północnej Anglii, Skandynawii i kontynentalnej części Europy.
W 917 Wikingowie odzyskali Dublin w czasie kampanii prowadzonej na lądzie. Po odbiciu Dublina kronikarze irlandzcy przestali określać go mianem longphort. Dublin zaczął funkcjonować od tego czasu bardziej jako ośrodek handlu niż rynek handlu niewolnikami. Od czasu panowania króla Sigtrygga (Sytryka) Cáecha, skandynawscy królowie Dublina zaczęli zwiększać swoje wpływy w wikińskim królestwie Jorku (nazywanym przez Wikingów Jorvik; współczesny York w północno-zachodniej Anglii). Stało się zwyczajem, że po śmierci wikińskiego króla Jorku, wikiński król Dublina starał się przejąć po nim władzę. Silna więź pomiędzy Jorkiem i Dublinem przetrwała do 952, gdy król Dublina Olaf Cúarán został wygnany z Jorku i skandynawskie królestwo Jorku przestało istnieć.
W fazie późnowikińskiej Wikingowie zmienili sposób przeprowadzania ataków. Najazdy lądowe przeprowadzane przy użyciu koni stały się o wiele częstsze od napadów dokonywanych na ośrodki położone na wybrzeżach przy pomocy statków. Głównymi celami napaści była prowincja Leinster z królestwami Brega i Mide oraz – najbardziej spustoszone – Kildare. Królowie Brega i Mide zorganizowali jednak skuteczny opór. Na dwadzieścia pięć konfliktów zbrojnych w tym czasie, tylko dziesięć zakończyło się zwycięstwem dublińskich Wikingów. Największym z nich było pokonanie Nialla Glúnduba w Bitwie pod Áth Cliath (Islandbridge) w 919. Wiele skarbów monet ukrytych w fazie późnowikińskiej może być dowodem chaosu wywołanego przez te wojny.
Od 936 Irlandczycy zaczęli przeprowadzać ataki na sam Dublin, które często kończyły się zdobyciem miasta. Dublin, tak jak i większe ośrodki klasztorne, stanowił łakomy kąsek dla rywalizujących ze sobą prowincji. Dziesiąte stulecie dla Dublina to pasmo napaści, bitew, oblężeń i okupacji. Po roku 944 Dublin zaczęto określać jako dún czyli „gród” czy „zamek”, co wskazuje na istnienie fortyfikacji, które miały pomóc w odpieraniu ataków.
Dublin w fazie irlandzko-wikińskiej (980 – 1170)
Okres pomiędzy latami 980 a 1014 to początek nowej fazy w historii Dublina, w czasie której dublińscy Wikingowie zostali rozgromieni przez dwóch energicznych wielkich królów irlandzkich: Máela Sechnailla II (władcę Mide) i Briana Bórumę (władcę Munster). Dublińscy Wikingowie ponieśli trzy wielkie klęski, najpierw w Bitwie pod Tarą (980), później w Bitwie w Glenn Máma (999) i ostatecznie w bitwie pod Clontarf (1014), a w 1052 stracili w końcu swoje autonomiczne królestwo Dublina.
W 980 Máel Sechnaill mac Domnaill, król południowego Uí Néill, został (pomimo sprzeciwu) wielkim królem i szybko zademonstrował swoją siłę przez rozgromienie dublińskich Wikingów pod Tarą, na swojej ojczystej ziemi. Olaf Cúarán, król Dublina, planując odwet, rozpoczął tworzenie armii z wojowników z wysp szkockich, ale Máel Sechnaill ubiegł go i w 981 obległ Dublin, zdobywając miasto po trzech dniach i nocach. Po oblężeniu stary król Wikingów przeniósł się do sławnego klasztoru św. Kolumby na wyspie Iona (notabene, wielokrotnie ograbianego przez Wikingów od 795 do 849, gdy mnisi uciekli do Kells w Irlandii i tam założyli nowy klasztor), gdzie zmarł jako chrześcijanin. W 989 Máel Sechnaill znowu pokonał Wikingów w Bitwie pod Áth Cliath i zmusił ich do schronienia się w dublińskim dún. Po odcięciu dostępu do słodkiej wody i trwającym tym razem dwadzieścia dni oblężeniu Wikingowie poddali się. Według roczników znanych jako Chronicum Scotorum Máel Sechnaill nałożył na pokonanych coroczny trybut w wysokości uncji złota (około 30 gramów) od każdego „ogrodu” czyli działki domowej.
Głównym rywalem Máela Sechnailla do tronu wielkiego króla był król północnego Munster, Brian Bóruma. Ich walka o dominację zakończyła się początkowo w 997, kiedy podzielili Irlandię na dwie części. Północ przypadła Máelowi Sechnaillowi a południe – z Dublinem i Leinster – Brianowi Bórumie. W 999 Brian Bóruma wyruszył z armią na północ, aby zająć Dublin. Dublińscy Wikingowie, sprzymierzeni z wojskiem z Leinster, zaatakowali armię Briana w Glenn Máma (przypuszczalnie koło Newcastle Lyons w hrabstwie Dublin). Po krwawej bitwie Brian zajął Dublin. W 1000 pozwolił wrócić do Dublina wikińskiemu królowi Sigtryggowi (Sytrykowi) Jedwabnobrodemu, który stał się jego wasalem. Brian rządził w mieście do powtórnego buntu mieszkańców Leinster i Dublina w 1013.
W 1014 doszło do Bitwy pod Clontarf pomiędzy Brianem Bórumą a zbuntowanym królem Leinster Máel Mórdą i jego dublińskimi sprzymierzeńcami oraz wikińskimi posiłkami ze Szkocji i wyspy Man. Bitwa zakończyła się zwycięstwem armii Briana, chociaż sam Brian Bóruma został zabity. Śmierć Briana wykorzystał król Mide, Máel Sechnaill II, który w 1015 roku zajął Dublin i spalił dún. Od tego czasu cudzoziemcy w Dublinie stracili prawdopodobnie polityczną niezależność i byli czasami zmuszani przez Irlandczyków do płacenia trybutu. Wydaje się dlatego, że najlepiej opisywać okres dziejów Wikingów w Dublinie od 980 do 1170 jako fazę irlandzko-wikińską, a nie wyłącznie wikińską. Dublińscy Wikingowie zachowali jednak znaczne wpływy w rejonie Morza Irlandzkiego, a zwłaszcza w skandynawskim królestwie wysp szkockich. Dublin, pomimo osłabienia jego roli politycznej i wojskowej, zaczął rozwijać się szybko jako ośrodek handlu międzynarodowego. W 997, za panowania Sigtrygga (Sytryka) Jedwabnobrodego, wybito w Dublinie pierwsze irlandzkie monety. Produkcja monet trwała do lat dwudziestych 12 w.
W 1052 król Leinster, Diarmait mac Maíl na Mbó wykorzystał znaczenie Dublina i obwołał się jego królem, aby wzmocnić swoją strategiczną pozycję w staraniach o tytuł wielkiego króla. Jego syn Murchad, który został królem Dublina po jego śmierci, pokonał Wikingów na wyspie Man i połączył oba królestwa. Dominacja Leinster zakończyła się w 1072, gdy król Munster, wnuk Briana Bórumy, Toirrdelbach ua Briain, a następnie jego syn, Muirchertach, stali się królami Dublina. Po Muirchertachu władzę w Dublinie przejęli znowu królowie z Leinster. Jeden z nich, Diarmait Mac Murchada, odegrał główną rolę w anglo-normańskim podboju Irlandii.
W połowie 12 w. Dublin był kwitnącym miastem ze zwartą zabudową złożoną z domów i ulic, nabrzeży i murów miejskich. Posiadał siedzibę królewską, mennicę, katedrę, rezydencję biskupią, liczne kościoły, dwa podmiejskie klasztory (ufundowane w 1139 i 1146), most na rzece Liffey prowadzący do północnego przedmieścia, wikińskie miejsce zgromadzeń (Thingmount; które jednak, jak się wydaje, przestało być wykorzystywane) i Długi Kamień, kamienny słup upamiętniający pierwsze lądowanie Wikingów. Wciąż częściowo posługiwano się w Dublinie językiem skandynawskim, pomimo zwierzchniej władzy królów irlandzkich, a społeczeństwo było kulturowo i etnicznie zróżnicowane.
Ilustr. 4. Przypuszczalny schematyczny plan Dublina z około 1170, przedstawiający miasto otoczone murem miejskim, położone na grzbiecie wzgórza w widłach rzeki Liffey i rzeczki Poddle (widać także port czy zbiornik pływowy przy ujściu rzeczki Poddle do Liffey nazywany „Czarnym basenem”) z katedrą i licznymi kościołami. Widać także miejsce zgromadzeń Wikingów (Thingmount), pobliskie kurhany grobowe i miejsce, w którym znajdował się wikiński tzw. Długi Kamień przy ujściu rzeki Steine.
Zdobycie Dublina przez Anglo-Normanów w 1170 oznacza kres wpływów skandynawskich. Istnieje tradycyjny przekaz, że Norwedzy i Irlandczycy mieszkający w Dublinie zostali wypędzeni z domów w obrębie murów miasta do nowego przedmieścia północnego nazywanego Ostmanby. Istnieją jednak przesłanki za istnieniem mostu na Liffey już w 1 połowie 11 w., który łączył Dublin z tym właśnie przedmieściem. Przedmieście północne zaczęto nazywać Oxmantown, zniekształconą nazwą pochodzącą od łacińskiej nazwy villa Ostmannorum oznaczającej „miasto ludzi ze wschodu”, która z kolei wywodzi się ze słowa w języku staronordyjskim Austmenn („ludzie ze wschodu”). Niewiele, jak dotąd, badań wykopaliskowych przeprowadzono w tej części miasta, ale bez wątpienia posiada ona znaczny potencjał archeologiczny.
Copyright by toderen, 2009
Archeologia w Irlandii 